هنگامی که روسیه در اواخر فوریه ۲۰۲۲ به اوکراین حمله کرد، کشورهای آسیای مرکزی و سایرین را بر آن داشت تا در نقش بالقوه ایران به عنوان یک کشور ترانزیتی تجدید نظر کنند.
بازار؛ گروه بین الملل: موسسه مطالعات خاورمیانه اخیرا مقاله ای با قلم «بروس پنیر» با عنوان «توجه کشورهای آسیای مرکزی به ایران جهت گسترش کریدورهای ترانزیتی در منطقه» منتشر نموده است. که در این مقاله می تواند فرصت های بالقوه ترانزیت را برای دولت چهاردهم به خوبی ترسیم کند. به نظر می رسد با مجموعه اقدامات انجام شده می توان خیلی جدی به جهش درامدی در حوزه حمل و نقل بین المللی و تجارت با آسیای مرکزی اندیشید و برنامه ریزی کرد.
ترجمه متن مقاله در ادامه می آید. از روزهای آغازین استقلال در اواخر سال ۱۹۹۱، دولت‌های قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان پتانسیل آسیای مرکزی را به‌عنوان مرکز بزرگ ترانزیتی جهت تجارت شرق به غرب و شمال به جنوب نشان داده اند. اما درک این پتانسیل چندان آسان نبوده است. چین مشتاق کمک به ایجاد زیرساخت برای بازگرداندن منابع آسیای مرکزی – نفت، گاز طبیعی و مواد معدنی – به چین بود و این امر مسیر تجارت آسیای مرکزی را به سمت شرق باز کرد. مسیر دریایی از طریق دریای خزر با رسیدن محموله به آذربایجان با بن بست مواجه می شود. تنها تعداد کمی از جاده‌ها و راه‌آهن‌ها از قفقاز جنوبی به سمت دریای سیاه یا ترکیه می رسند از این رو انتقال کالا از آسیای مرکزی به سمت غرب از طریق این کریدور محدود می‌شود. آسیای مرکزی علاوه بر تمایل به تجارت با کشورهای غرب، مدتهاست که می خواهد مسیرهایی را به سمت جنوب باز کند و به بازارهای هند، خاورمیانه و شرق آفریقا دسترسی داشته باشد. اما برای دهه‌ها، بی‌ثباتی در افغانستان و پیچیدگی‌های سیاسی ناشی از تحریم‌های شدید علیه ایران و تاثیر آن بر کریدورهای تجاری فرامنطقه‌ای، این امر غیرممکن است.
هنگامی که روسیه در اواخر فوریه ۲۰۲۲ به اوکراین حمله کرد، کشورهای آسیای مرکزی و سایرین را بر آن داشت تا در نقش بالقوه ایران به عنوان یک کشور ترانزیتی تجدید نظر کنند. در طی این دوسال، نگاه آسیای مرکزی به ایران از حالت نافرجام بین المللی به حلقه کلیدی در مسیرهای تجاری پرسود تغییر کرده است
هنگامی که روسیه در اواخر فوریه ۲۰۲۲ به اوکراین حمله کرد، کشورهای آسیای مرکزی و سایرین را بر آن داشت تا در نقش بالقوه ایران به عنوان یک کشور ترانزیتی تجدید نظر کنند. در طی این دوسال، نگاه آسیای مرکزی به ایران از حالت نافرجام بین المللی به حلقه کلیدی در مسیرهای تجاری پرسود تغییر کرده است. نظام های حکومتی در پنج کشور آسیای مرکزی به درجات مختلف، هنوز از اتحاد جماهیر شوروی الگوبرداری می کنند. حتی امروز، بیش از ۳۰ سال پس از فروپاشی اتحاد شوروی، بسیاری از مقامات ارشد دولت های آسیای مرکزی فعالیت سیاسی خود را در زمان شوروی آغاز کردند. یکی از بزرگ‌ترین ترس‌های این افراد، سرنگونی توسط شورش است. علاوه بر این یک دهه پس از استقلال، اکثر کشورهای آسیای مرکزی به دنبال روابط نزدیکتر با ایالات متحده بودند. در ابتدا، ایالات متحده به عنوان یک وزنه تعادل عمل کرد و از الحاق مجدد احتمالی این کشورها به روسیه جلوگیری نمود. پس از ۱۱ سپتامبر، ایالات متحده به قدرت جهانی تبدیل شد که طالبان را در همسایگی افغانستان سرنگون کرد. اکثر دولت‌های آسیای مرکزی در اواخر دهه ۱۹۹۰ با طالبان دشمنی داشتند، به‌ویژه دولت‌های ازبکستان و تاجیکستان که به ترتیب از نیروهای ضد طالبان ازبکستان و تاجیکستان در شمال افغانستان حمایت می‌کردند و طالبان نیز متقابلاً با پناه دادن به یک گروه شبه نظامی از آسیای میانه مقابله کردند – گروهی که در تابستان ۱۹۹۹ و ۲۰۰۰ به مناطقی از قرقیزستان و ازبکستان حمله کرد. جای تعجب نیست که دولت های آسیای مرکزی در این سال ها تمایلی به دنبال کردن روابط قوی با ایران نداشتند. در سال ۱۹۹۵ «اسلام کریم اف»، رئیس جمهور سابق ازبکستان تا آنجا پیش رفت که از تحریم تجاری آمریکا علیه ایران حمایت کرد. حتی در تاجیکستان که اکثریت مردم زبان تاجیکی اصالتاً فارسی دارند، روابط با ایران گاهی سرد بود. اما ایران به ساخت یک نیروگاه برق آبی جدید در تاجیکستان و ساخت بخش‌هایی از یک بزرگراه کلیدی که مناطق شمال و جنوب کشور را به هم متصل می‌کند، کمک کرد. همچنین دو خط لوله گاز برای صادرات گاز همسایه شمالی ایران یعنی ترکمنستان و قرارداد سوآپ نفت بین قزاقستان و ایران ساخته شد. در مجموع بین ایران و آسیای مرکزی به طور کلی برای ۳۰ سال تعامل حداقلی وجود داشت.
تحریم هایی که کشورهای غربی علیه روسیه به دلیل حمله به اوکراین در سال ۲۰۲۲ اعمال کردند، وضعیت آسیای مرکزی را به شدت تغییر داد. از زمان استقلال تا آغاز سال ۲۰۲۲، آسیای مرکزی عمدتاً به شبکه‌های جاده‌ای و راه آهن از طریق روسیه برای انجام تجارت با ترکیه و اروپا وابسته بود، تا حدی به دلیل پیشرفت آهسته در باز کردن مسیرهای تجاری دریایی در سراسر دریای خزر. این مسیر ناگهان در معرض تهدید قرار گرفت و دولت های آسیای مرکزی به دنبال جایگزین هایی بودند
پس از فوریه ۲۰۲۲ تحریم هایی که کشورهای غربی علیه روسیه به دلیل حمله به اوکراین در سال ۲۰۲۲ اعمال کردند، وضعیت آسیای مرکزی را به شدت تغییر داد. از زمان استقلال تا آغاز سال ۲۰۲۲، آسیای مرکزی عمدتاً به شبکه‌های جاده‌ای و راه آهن از طریق روسیه برای انجام تجارت با ترکیه و اروپا وابسته بود، تا حدی به دلیل پیشرفت آهسته در باز کردن مسیرهای تجاری دریایی در سراسر دریای خزر. این مسیر ناگهان در معرض تهدید قرار گرفت و دولت های آسیای مرکزی به دنبال جایگزین هایی بودند. در پایان ماه مه ۲۰۲۲ «امامعلی رحمان»، رئیس جمهور تاجیکستان به تهران سفر کرد و ماه بعد، «سردار بردی محمداف»، رئیس جمهور ترکمنستان و «قاسم ژومارت توکایف»، رئیس جمهور قزاقستان از تهران دیدن کردند. سفر رحمان از آنجایی که روابط ایران و تاجیکستان از آگوست ۲۰۱۷، زمانی که مقامات تاجیکستان ایران را به دست داشتن در ترورهای سیاسی در این کشور آسیای مرکزی در خلال و پس از جنگ داخلی ۱۹۹۲-۱۹۹۷ متهم کردند، بسیار مهم بود. سفر رئیس جمهور ترکمنستان به ترمیم شکافی که در ژانویه ۲۰۱۷ آغاز شد کمک کرد – زمانی که ترکمنستان صادرات گاز به ایران را به دلیل بدهی ۱۰ ساله برای پرداخت هزینه گاز که مورد مناقشه ایران بود، متوقف کرد. سفر توکایف همزمان با ورود قطار باری به تهران بود که یک هفته قبل شمال شرق قزاقستان را ترک کرد و کالاها را در مسیر آزمایشی جدید به ترکیه می برد. این قطار حدود ۱۲ روز طول می کشد تا از قزاقستان به ترکیه برسد. شوکت میرضیایف رئیس جمهور ازبکستان در ژوئن ۲۰۲۳ به ایران سفر کرد که اولین سفر یک رئیس جمهور ازبکستان به ایران در طی ۲۰ سال گذشته بود. موضوع حمل و نقل و ترانزیت بین آسیای مرکزی و ترکیه یا به طور کلی بین چین و اتحادیه اروپا در دستور کار اصلی همه این بازدیدها بود. تاجیکستان مسیر چند وجهی خود را از چین به ترکیه از طریق ازبکستان، ترکمنستان و ایران در ۱۹ اکتبر ۲۰۲۲ آغاز کرد، زمانی که اولین قطار باری از ایستگاه کولوب در جنوب تاجیکستان خارج شد. این مسیر از طریق جاده از دوشنبه به چین متصل می شود. زمانی که جنگ اوکراین آغاز شد، این مسیرهای تجاری در حال ساخت و در حال تکمیل بودند، اما به نظر می رسید این پروژه ها در را برای مشارکت ایران در طرح های توسعه کریدورهای تجاری شرق به غرب باز کرده بودند. در نشست ژوئیه ۲۰۲۳ «سریک جومانگارین»، معاون نخست وزیر قزاقستان و «جمشید حجایف»، همتای ازبکستانی وی در مورد مسیر چندوجهی از ایران و از طریق کشورهایشان به چین بحث و گفتگو کردند. در ماه اوت روسای جمهور تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان در عشق آباد برای گفتگو در مورد کریدورهای تجاری و ترانزیتی از طریق کشورهایشان و ایران ملاقات کردند. نمایندگان وزارتخانه های حمل و نقل ترکمنستان، ازبکستان، قزاقستان، ترکیه و ایران در اواخر اکتبر ۲۰۲۳ برای بحث در مورد افزایش استفاده از جاده و راه آهن با یکدیگر ملاقات کردند. علاوه بر این، پروژه راه آهن چین، قرقیزستان و ازبکستان (CKU) پس از ۲۵ سال بحث و برنامه ریزی، سرانجام در حال پیشرفت است. سازمان کشورهای ترک (OTS) که شامل ترکیه، آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان به عنوان اعضای اصلی است و انتظار می رود ترکمنستان در اواخر سال جاری وضعیت خود را از ناظر به عضو کامل ارتقا دهد، قبلاً در مورد اتصال راه آهن CKU به کریدورهای ترانزیتی که از ایران به ترکیه منتهی می شود تحقیقاتی انجام داده است. افتتاح CKU زمان سفر از چین به ترکیه را تا ۸ روز کاهش می دهد.
حضور ایران در این کریدورها ممکن است مورد استقبال کشورهای غربی قرار نگیرد، اما آمریکا و اروپا مسیرهای تجاری آسیای مرکزی به غرب از طریق روسیه را قطع می کنند و مسیرهای ترانزیت خزر برای جایگزینی کریدور روسیه کافی نیست
توسعه کریدور تجاری شمال به جنوب کشورهای آسیای مرکزی برای سه دهه به دنبال مسیرهای تجاری به هند بوده اند. این کشورها از سال ۲۰۲۲ تلاش کرده اند از طریق افغانستان با استفاده از بنادر پاکستان حمل و نقل کالا به هند را انجام دهند. با این حال، به دلیل شبکه جاده ای ضعیف و فقدان راه آهن در افغانستان و همچنین محدودیت در جابجایی کالا بین پاکستان و هند، حمل و نقل کالا محدود شده است. در ۱۲ ژوئیه ۲۰۲۲ کمتر از یک ماه پس از ورود قطار ترکیه به مقصد قزاقستان به تهران، قطاری از روسیه حامل مصالح ساختمانی به ایستگاه سراکهس در مرز ترکمنستان و ایران رسید. این قطار به سمت بندرعباس حرکت کرد و محموله در کشتی بارگیری و به هند منتقل شد. ازبکستان نیز علاقه خود را برای پیوستن به مسیر هند نشان داده است. در سپتامبر ۲۰۲۲، وزارت سرمایه گذاری و تجارت خارجی این کشور میزبان نشستی با نمایندگان کمیسیون اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد بود تا در مورد توسعه کریدور حمل و نقل کالا از ازبکستان به ترکمنستان، ایران و از طریق بندر چابهار به هند گفتگو کنند. به همین دلیل ایران و ازبکستان قراردادهایی را برای ایجاد مرکز لجستیک مشترک در بندرعباس و چابهار و مشارکت شرکت‌های تجاری ازبکستان در ساخت پایانه‌ها و تأسیسات ذخیره‌سازی در هر دو بندر امضا کردند. ایران استفاده از بندر بندرعباس و بندر چابهار را به کشورهای آسیای مرکزی پیشنهاد داده است. تهران در اوایل سال ۲۰۲۳ استفاده از این بنادر را به قرقیزستان پیشنهاد کرد – به عنوان انگیزه ای برای پیوستن به مسیرهای تجاری از چین و از طریق آسیای مرکزی به ایران و سپس خاورمیانه و شرق آفریقا. در ماه مه ۲۰۲۴، شرکت پورتز گلوبال هند با مسئولیت محدود قراردادی ۱۰ ساله برای توسعه و بهره برداری از بندر چابهار امضا کرد که استفاده از این تسهیلات را برای کشورهای آسیای مرکزی که به دنبال تجارت با هند هستند، جذاب تر کند. محدودیت‌های سیاسی در استفاده از راه‌های تجاری سنتی از طریق روسیه، دولت‌های آسیای مرکزی را مجبور کرده است جایگزین‌هایی را دنبال کنند. کریدورهای مانند مسیر حمل‌ونقل بین‌المللی ترانس خزر (TITR) یا طرح یک کمربند یک جاده چین (BRI) قبلاً وجود داشت – این کریدورها برای آسیای مرکزی حیاتی هستند، اما برای استفاده حداکثری از این مسیرها ایران باید در آنها حضور داشته باشد. حضور ایران در این کریدورها ممکن است مورد استقبال کشورهای غربی قرار نگیرد، اما آمریکا و اروپا مسیرهای تجاری آسیای مرکزی به غرب از طریق روسیه را قطع می کنند و مسیرهای ترانزیت خزر برای جایگزینی کریدور روسیه کافی نیست. علاوه بر این، مسیرهای آسیای مرکزی از طریق ایران از حمایت قوی چین، ترکیه و کشورهای عربی برخوردار است، بنابراین کشورهای آسیای مرکزی می توانند در صورت اعتراض کشورهای غربی، روی حمایت آن کشورها حساب کنند.
