ناترازی برق در ایران چقدر است؟ - افق اقتصادی

به گزارش اکوایران، ناترازی برق پدیده‌ای است که به اختلاف منفی میان مصرف و تولید در زمان اوج مصرف اشاره دارد. در چنین شرایطی، شبکه برق کشور با افت فرکانس مواجه شده و ناپایدار می‌شود. برای جبران این وضعیت یا باید تولید افزایش یابد یا مصرف کاهش پیدا کند. در ایران، ناترازی برق زمانی رخ می‌دهد که میزان مصرف پیک از توان قابل تولید و تحویل بالاتر رود. پیامد آن معمولاً اعمال خاموشی یا اعمال محدودیت‌هایی بر مصرف عمومی و صنایع است.

کارشناسان معتقدند ریشه ناترازی برق در ایران به دلایل متعددی بازمی‌گردد که در این گزارش به آن پرداخته شده و تحولات ناترازی برق در سال‌های اخیر به همراه چشم‌انداز آینده آن ترسیم شده است.

علل ناترازی سال‌های گذشته برق در ایران 

همانطور که گفته شد دلایل متعددی برای افزایش ناترازی در ایران عنوان شده است که یکی از مهمترین آن‌ها، افزایش سریع مصرف برق، به‌ویژه در بخش‌های خانگی و صنعتی است. در سال‌های اخیر، مصرف خانگی حدود ۴.۵ تا ۵ درصد رشد داشته و در تابستان ۱۴۰۳، بیش از ۳۵ هزار مگاوات از بار مصرف مربوط به سیستم‌های سرمایشی گزارش شد؛ این رقم تنها در تابستان ۱۴۰۲ منجر به ۲۰ هزار مگاوات ناترازی شد.

عامل دیگر، افزایش اندک ظرفیت تولید برق است. ظرفیت اسمی نیروگاه‌ها در سال ۱۴۰۲ تنها ۱.۷ درصد افزایش یافت و به بیش از ۹۲ هزار مگاوات رسید، در حالی که تقاضای پیک ۵.۸ درصد رشد داشت و این موضوع ناترازی را تشدید کرد. در سال‌های قبل نیز دولت‌ها نتوانسته‌اند ظرفیت نیروگاهی کشور را به شکل قابل‌توجهی افزایش دهند.

کمبود منابع آبی، سومین دلیل این بحران است. در سال ۱۴۰۰، کاهش بارندگی موجب افت حدود ۵۰ درصدی ذخایر سدها شد و نزدیک به ۸۰۰۰ مگاوات از توان برق‌آبی از مدار خارج گردید. این اتفاق بار مضاعفی بر دوش سایر نیروگاه‌ها گذاشت. افزون بر آن، وابستگی بیش از ۹۰ درصدی تولید برق به سوخت فسیلی و کمبود گاز در فصول سرد باعث شده تأمین سوخت نیروگاه‌ها با مشکل مواجه شود.

تعرفه‌های پایین برق نیز موجب مصرف بی‌رویه و بدون بازدارندگی شده است. قیمت واقعی برق بدون یارانه حدود سه برابر تعرفه فعلی است. مدیر توانیر هشدار داده برای کنترل مصرف، نیاز به سیاست‌های قیمتی نظیر تعرفه‌گذاری بر اساس زمان مصرف وجود دارد.

در کنار این عوامل، فرسودگی شدید در شبکه و تجهیزات برق نیز بحران را عمیق‌تر کرده است. بسیاری از پست‌های فوق‌توزیع بیش از ۳۰ سال عمر دارند و ۲۹ درصد از خطوط انتقال عمری بیش از دو دهه دارند. این وضعیت موجب افت راندمان، خرابی‌های مکرر و خارج شدن نیروگاه‌های بالای ۴۰ سال عمر از مدار در زمان اوج بار شده است.

تحولات ناترازی برق از سال ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۳

بررسی تحولات سالانه از ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۳، ابعاد این بحران را روشن‌تر می‌کند. در سال ۱۴۰۰، موج گرمای شدید و افزایش تقاضا باعث شد خاموشی‌های گسترده‌ای بین اردیبهشت تا پایان شهریور اعمال شود. در آن سال، دو تا سه نوبت خاموشی خانگی گزارش شد و بسیاری از صنایع دچار قطعی‌های سنگین شدند. دولت سیزدهم ناترازی ۱۵ هزار مگاواتی را میراث دولت‌های پیشین اعلام کرد و در تلاش برای مهار بحران، نیروگاه‌های گازی و بخاری را تقویت و برخی صنایع را تعطیل کرد.

در سال ۱۴۰۱، اقدامات کارشناسی برای مدیریت بار باعث شد بحران نسبت به سال قبل کنترل شود. ظرفیت حرارتی بیش از ۳۴۰۰ مگاوات افزایش یافت و تعمیرات نیروگاه‌ها به‌موقع به پایان رسید. وزارت نیرو اعلام کرد در صورت رشد مصرف طبق الگوی سابق، پیک تقاضا به ۷۰ هزار مگاوات می‌رسید و ناترازی ۲۰ هزار مگاواتی ایجاد می‌شد. با این حال، مدیریت مصرف و افزایش ظرفیت مانع از خاموشی‌های گسترده شد. تنها صنایع پرمصرف با سهمیه‌بندی مواجه شدند و گزارش‌هایی نیز از قطعی پراکنده برق در برخی واحدهای صنعتی منتشر شد.

تابستان ۱۴۰۲ نیز با گرمای شدید همراه بود، اما برخلاف سال ۱۴۰۰، خاموشی خانگی گسترده‌ای رخ نداد. اگرچه مسئولان از تأمین برق پایدار خبر دادند، اما گزارش‌های صنعتی از ثبت ۱۷ هزار مگاوات ناترازی در اوج مصرف حکایت داشت. این کمبود عمدتاً با اعمال محدودیت‌ در صنایع و ادارات مدیریت شد. مرکز پژوهش‌های مجلس فاصله میان تقاضای پیک و توان تأمین را بیش از ۱۲ هزار و ۴۰۰ مگاوات اعلام کرد. در عمل، بخش خانگی از خاموشی در امان ماند اما صنعت که ۳۶ درصد از کل مصرف را به خود اختصاص می‌دهد، بیشترین فشار را تحمل کرد.

بررسی داده‌های موجود از سال ۱۴۰۳ نیز حاکی از تشدید ناترازی است. طبق گزارش‌ها، در اوایل این سال، ناترازی به بیش از ۱۶ هزار مگاوات رسید و مصرف به نزدیکی ۸۰ هزار مگاوات رسید. طبق اعلام معاون توانیر، تنها سیستم‌های سرمایشی بیش از ۳۵ هزار مگاوات بار مصرفی داشتند که عامل اصلی ناترازی ۲۰ هزار مگاواتی تابستانه محسوب می‌شود. هرچند خاموشی خانگی نسبتاً محدود بود، اما صنایع همچنان با قطعی‌های مقطعی مواجه‌اند.

درک ابعاد ناترازی برق در ایران

برای درک بهتر میزان ناترازی برق در کشور کمبود توان تولیدی برق کشور را با کل توان تولیدی سایر کشورها مقایسه شده است. به گفته وزیر نیرو میزان ناترازی برق فعلی ایران معادل ۲۰ هزار مگاوات است که انتظار می‌رود تا ۲۵ هزار مگاوات در تابستان پیش رو برسد. 

به گفته وزیر نیرو، توان فعلی تولید برق کشور به ۶۵ هزار مگاوات رسیده و میزان تقاضا گاهی تا ۸۵ هزار مگاوات افزایش می‌یابد. حال اگر این فاصله ۲۰ هزار مگاواتی بخواهد توسط کشور دیگری تولید شود؛ کدام کشورها توان تولید آن را دارند؟

بررسی‌ها حاکی از آن است که ۱۰ کشور رومانی، دانمارک، کلمبیا، جمهوری چک، یونان، بنگلادش، الجزایر، پرتغال، سوئیس و فنلاند هر کدام به اندازه میزان ناترازی برق ایران، تولید برق می‌کنند. برای مثال می‌توان گفت اگر کل توان تولید برق کشور سوئیس در ایران به کار گرفته شود، ناترازی برق پیش‌روی کشور حل خواهد شد.

با مقایسه این ارقام به خوبی می‌توان وضعیت صنعت برق کشور را توصیف کرده و سطح ناترازی برق ایران را درک کرد.

چشم‌انداز صنعت برق در ایران

این وضعیت تأثیرات گسترده‌ای بر زندگی روزمره مردم و اقتصاد کشور داشته است. خاموشی‌های مکرر موجب اختلال در وسایل برقی، اختلال در تأمین نیازهای اساسی و نارضایتی عمومی شده است. حتی مراکز دولتی نیز از این خاموشی‌ها در امان نبوده و دچار قطعی برق شدند. در بخش صنعتی، کاهش تولید سیمان، فولاد و دیگر محصولات به دلیل قطع برق ثبت شده است. دبیر اسبق سندیکای صنعت برق صراحتاً اعلام کرد ناترازی برق باعث «کاهش تولید و زیان به صنایع» شده است.

در سطح کلان اقتصادی، ناترازی برق موجب کاهش رشد اقتصادی و سرمایه‌گذاری، افزایش هزینه تولید و در نهایت افزایش تورم شده است. این وضعیت باعث می‌شود دولت میان تأمین برق برای تولید، خدمات و زندگی مردم دست به انتخاب بزند که پیامد منفی برای اشتغال و رشد اقتصادی دارد.

درباره آینده، نظرات متفاوتی وجود دارد. وزیر نیرو وعده داده با اجرای بیش از ۱۴ مگاپروژه، توسعه نیروگاه‌های نو و افزایش راندمان نیروگاه‌ها، تا تابستان ۱۴۰۵ مشکل ناترازی به‌طور کامل حل شود. اما مدیرعامل توانیر هشدار داده که با تداوم روند فعلی مصرف، در تابستان ۱۴۰۴ ناترازی ممکن است به ۲۴ هزار مگاوات برسد. به گفته او، تعرفه‌های ارزان عامل اصلی افزایش مصرف هستند و باید سیاست‌های کاهش مصرف اجرایی شوند. برخی پیش‌بینی‌ها نیز هشدار می‌دهند حتی با ساخت نیروگاه‌های جدید، اگر مدیریت مصرف جدی گرفته نشود، بحران ناترازی تا سال‌های آینده ادامه خواهد داشت.

در مجموع، راهکارهایی چون توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، نوسازی شبکه فرسوده برق و مشارکت عمومی در کاهش مصرف، شروط لازم برای برون‌رفت از بحران ناترازی برق در ایران هستند.