وابستگی اقتصاد ایران به نفت؛ بهانه‌ای برای عدم توسعه نظام مالیاتی - افق اقتصادی

به گزارش اکوایران، نسبت مالیات به تولید در ۹ ماهه سال ۱۴۰۳ به ۴.۸ درصد رسیده است. این نسبت می‌تواند نشان دهنده کارایی نظام مالیاتی و همچنین میزان وابستگی دولت به درآمدهای مالیاتی است.

مالیات‌ها به عنوان مهم‌ترین منبع مالی برای تامین درآمدها عمومی و یکی از موثرترین ابزارهای سیاست‌های مالی دولت به شمار می‌رود. دولت به وسیله درآمدهای مالیاتی می‌تواند بسیاری از خدمات اجتماعی و رفاهی را در خدمت مردم قرار دهد. بالا بودن سهم منابع حاصل از فروش نفت و پایین بودن سهم مالیات‌های وصول شده در بودجه دولت، علاوه بر آن که عوارضی مانند وابستگی شدید درآمدهای کشور به قیمت جهانی نفت، اقتصاد کشور را در برابر شوک‌های سیاسی آسیب پذیرتر می‌کند. همچنین امکان استفاده موثر از مالیات‌ها به عنوان یک ابزار برای اعمال سیاست‌های مالی نیز محدود می‌شود.

نسبت مالیات به تولید ناخالص داخلی (GDP) یکی از شاخص‌های کلیدی در ارزیابی کارایی نظام مالیاتی و میزان وابستگی دولت به درآمدهای مالیاتی است. از آن جایی که در ایران بخش بزرگی از درآمدهای دولت وابسته به نفت و مشتقات آن است، نسبت درآمدهای مالیاتی به کل GDP در ۲۰ سال اخیر از ۶.۶ درصد فراتر نرفته است. این در حالی است که این نسبت در کشورهای توسعه یافته چیزی نزدیک به ۳۰ الی ۴۰ درصد است.

نسبت مالیات به تولید در ایران؛ همچنان کمتر از ۵ درصد

داده‌های مرکز آمار و سازمان امور مالیاتی نشان می‌دهد، در سال ۱۳۸۸ این نسبت به ۶.۶ درصد رسیده که بیشترین مقدار آن در ۲۳ سال گذشته بوده است. در مقابل کمترین رقم این شاخص در سال ۱۴۰۰ با ۳.۸ درصد ثبت شده است. به اعتقاد کارشناسان افزایش درآمدهای نفتی ایران به واسطه بالا رفتن قیمت نفت در سال‌های ۸۹ تا ۹۲، باعث کاهش نسبت درآمدهای مالیاتی به تولید ناخالص شده است.

در بازه سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۰ یعنی از زمان خروج آمریکا از برجام تا پایان یافتن بیماری کرونا این نسبت یک سیر نزولی را طی کرده‌است. به نظر می‌رسد با توجه به فشارهای اقتصادی ناشی از تحریم و پس از آن صدمات کرونا به کسب و کارها باعث شد تا دولت فشار کمتری برای اخذ مالیات اعمال کند. طبق ارقام قانون بودجه ۱۴۰۲، درآمدهای مالیاتی در این سال تحقق ۱۰۸ درصدی داشته‌است. همچنین تا آذر ماه سال گذشته، میزان مالیات اخذ شده ۸۱۲ هزار میلیارد تومان بوده که این نسبت را به ۴.۸ درصد می‌رساند.

به اعتقاد برخی نسبت مالیات به GDP می‌تواند نمایانگر کارایی نظام مالیاتی نیز باشد. به عبارت دیگر یعنی دولت چقدر موفق بوده تا از شهروندان و کسب‌وکارها مالیات جمع‌آوری کند. اگر نسبت مالیات به GDP پایین باشد، ممکن است نشانه‌ای از فرار مالیاتی، ضعف در نظام مالیاتی، یا وجود معافیت‌های زیاد باشد.

به طور کلی، کشورهای توسعه‌یافته نسبت مالیات به تولید ناخالص داخلی بالاتری دارند، زیرا اقتصاد آن‌ها رسمی‌تر است و ساختار مالیاتی پیشرفته‌تری دارند. در مقابل، کشورهای در حال توسعه معمولاً نسبت مالیاتی پایین‌تری دارند که می‌تواند ناشی از اقتصاد غیررسمی گسترده، عدم کارایی در جمع‌آوری مالیات، و معافیت‌های مالیاتی زیاد باشد. نسبت بالای مالیات به GDP می‌تواند نشان‌دهنده یک منبع درآمد پایدار برای دولت باشد که به کاهش کسری بودجه و نیاز به استقراض منجر می‌شود. در مقابل، نسبت پایین می‌تواند نشانه‌ای از کسری بودجه بالا و افزایش بدهی‌های دولت باشد.

این نسبت می‌تواند نشان دهد که بار مالیاتی چگونه بین بخش‌های مختلف جامعه توزیع شده است. اگر نسبت مالیاتی پایین باشد، ممکن است دولت از طبقات ثروتمند مالیات کافی دریافت نکند، یا در ساختار مالیاتی اصلاحات لازم انجام نشده باشد.