۶۷ سال مشارکت اقتصادی ایرانیان در یک قاب - افق اقتصادی

به گزارش اکوایران، نیروی کار اساسی ترین پایه در توسعه اقتصادی هر کشور است. چراکه استفاده از قوای ذهنی و جسمی افراد، انجام فعالیت های اقتصادی و تولید کالا و خدمات را ممکن می سازد. از این رو افزایش انگیزه آن ها به مشارکت در بازار کار اهمیت داشته و یکی از کلیدهای رشد اقتصادی است.

بررسی داده های نرخ مشارکت اقتصادی نشان می دهد که از سال ۱۳۳۵ تا سال ۱۴۰۲، مشارکت افراد در بازار کار با فراز و فرودهایی همراه بوده و از وقایع مختلف سیاسی و اجتماعی اثر پذیرفته است. در ادامه تصویر ۶۷ ساله از نرخ مشارکت اقتصادی ایرانیان در بازار کار ارائه شده است.

اهمیت بازار و نیروی کار

انجام فعالیت های اقتصادی و تولید کالا و خدمات در جهان به واسطه استفاده نیروی کار از قوای جسمی و ذهنی بوده است. از این رو نیروی کار اساسی ترین پایه در توسعه اقتصادی و اجتماعی یک کشور محسوب می شوند. هدف از این گزارش بررسی تصویر ۶۷ ساله  نرخ مشارکت در بازار کار ایران است. داده های این گزارش از سه منبع استخراج شده است. این منابع شامل؛ سالنامه های مرکز آمار، گزارشات طرح آمارگیری نیروی کار و داده های سازمان برنامه است.

مفاهیم بازار کار

نرخ مشارکت یکی از متغیرهای اساسی بازار کار است که نشان می دهد از مجموع افراد در سن کار چه تعداد توان و تمایل به مشارکت در بازار کار داشته و در این راستا به جست و جو مشغول شده اند. پیش از ارائه این تصویر لازم است توجه شود  همانطور که در تعریف آمده، یکی از متغیرهای مهم در تحلیل و برنامه ریزی بازار نیروی کار، در نظر گیری بازه سنی افراد است. در کشور ایران، دو دسته بندی در ادوار مختلفی تاریخی از سن کار افراد ارائه شده است.

به بیان دقیق‌تر از سال ۱۳۳۵ تا سال ۱۳۹۷، ‌افراد ۱۰ ساله و بیشتر به عنوان جمعیت در سن کار شناخته شده اند. اما به دنبال تغییر قوانین در سال ۱۳۹۸ تا کنون، جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر به عنوان افراد در سن کار در نظر گرفته شده اند. به همین منظور در ادامه ارقام ارائه شده از نظر سن کار دو مبنا خواهند داشت؛‌ نخست،‌ ارائه تصویر بازار کار ۱۰ ساله ها و بیشتر از سال ۱۳۳۵ تا سال ۱۳۹۸ و دوم،‌ ارائه تصویر بازار کار ۱۵ ساله ها از سال ۹۸ تا سال ۱۴۰۲.

برش اول؛

نرخ مشارکت قبل از انقلاب

بررسی قدیمی ترین داده های موجود از نرخ مشارکت بازار کار ایران نشان می دهد، در سال ۱۳۳۵ نرخ مشارکت اقتصادی ایران، در سطح ۴۷.۵ درصدی قرار داشته است. این رقم، بالاترین نرخ مشارکت ثبت شده در بازار کار ایران برای جمعیت ۱۰ ساله و بیشتر محسوب می شود. به دنبال اصلاحات ارضی در ابتدی دهه ۴۰، نرخ مشارکت اقتصادی به شدت کاهش یافته و به کانال ۴۲ درصدی در سال ۱۳۴۳ وارد شده است.

البته این رویه پایدار نبوده و یکسال بعد، به دنبال فرایند صنعتی شدن بار دیگر نرخ مشارکت اقتصادی افزایش یافته و از مرز ۴۶ درصد عبور کرده است. در نیمه دوم دهه ۴۰، اثرات نامطلوب توجه پیش از حد به سیاست های صنعتی شدن در کشور نمایان شده و انگیزه مشارکت افراد در بازار کار را کاهش داده است. شواهد آماری حاکی از آن است که روند کاهش نرخ مشارکت تا پیروزی انقلاب اسلامی ادامه دار بوده است. 

برش دوم

ثبت کمترین نرخ مشارکت اقتصادی در دهه ۷۰

با پیروزی انقلاب اسلامی، به دلیل تغییرات ساختاری و نهادی و وقوع جنگ تحمیلی، در اواخر دهه ۵۰ و در طی دهه ۶۰ ‌نرخ مشارکت اقتصادی کاهش یافته و به زیر ۴۰ درصد رسیده است.

کاهش تمایل افراد به جست و جو در بازار کار تا دهه ۷۰ نیز ادامه داشت. در نهایت نرخ مشارکت اقتصادی در سال ۱۳۷۶ به ۳۴.۷ درصد رسیده است. این نرخ کمترین مقدار ثبت شده از مشارکت در بازار کار طی ۶۷ سال بررسی شده محسوب می شود. در توضیح علت این رخداد می توان گفت وقوع تحریم ها،‌ تورم بالا و انتظارات منفی در جامعه از جمله دلایل اثرگذار بر کاهش تدریجی نرخ مشارکت اقتصادی به کمترین سطح خود بوده است.

بالاترین نرخ مشارکت اقتصادی پس از انقلاب در چه سطحی بوده است؟

از سال ۷۶ تا سال ۸۳ شرایط اقتصادی بهبود یافته و مشارکت بیشتر شده است. در سال ۸۴ از هر ۱۰۰ فرد ۱۰ ساله و بیشتر در جست و جوی کار، ۴۱ نفر موفق به پیدا کردن شغل شده اند. این رقم بیشترین مقدار مشارکت پس از پیروزی انقلاب اسلامی محسوب می شود.

وضعیت نامطلوب اقتصادی و تحریم ها از سال ۸۴ باردیگر دست به دست هم داد تا این رقم رویه کاهنده در پیش گیرد. با امضا برجام در سال ۹۴،‌تمایل افراد به جست و جوی شغل و حضور در بازار کار افزایش یافته است. به دنبال تشکیل انتظارات مثبت و بهبود شرایط اقتصادی در سال ۹۷، نرخ مشارکت از کانال ۴۰ درصدی عبور کرده است.  

تغییر سن کار در سال ۹۸/ افزایش ۵ درصدی نرخ مشارکت با تغییر یک قانون

از سال ۹۸ مرکز آمار، اشتغال افراد ۱۵ ساله و بیشتر را به رسمیت شناخته و آمار آن ها را از سال ۸۴ تا سال ۱۴۰۲ منتشر کرده است.

شواهد نشان می دهد افراد ۱۵ ساله و بیشتر نرخ مشارکت بالاتری نسبت به رده سنی بیشتر از ۱۰ ساله ها داشته اند. به بیان دقیق تر نرخ مشارکت سنین بالاتر از ۱۵ سال، بالغ بر ۵ واحد درصد بیشتر از ۱۰ ساله ها بوده است.

بالاترین نرخ مشارکت ثبت شده از ۱۵ ساله ها مربوط به سال ۸۴ بوده و در سطح ۴۶.۳ درصدی قرار داشته است. این در حالی است که در همین سال نرخ مشارکت ۱۰ ساله ها ۴۱ درصد به ثبت رسیده است. نرخ مشارکت از تقسیم جمعیت در جست و جوی کار به جمعیت در سن کار به دست می آید. طبیعی است که از مجموع افراد ۱۵ ساله و بالاتر، تعداد بیشتری تمایل و شرایط مشارکت در بازار کار را داشته باشند. به همین دلیل بالاتر بودن نرخ مشارکت افراد ۱۵ ساله و بیشتر دور از ذهن نبوده و افزایش نرخ مشارکت آن ها با بهبود شرایط بازار کار ارتباطی ندارد.

 رکود تورمی، ‌تشدید تحریم ها و افزایش نرخ ارز در دوره ریاست جمهوری احمدی نژاد،‌ منجر به منفی شدن انتظارات مردم شده و مشارکت آن ها را در بازار کار کاهش داده است.

با آغاز ریاست جمهوری روحانی،‌نرخ مشارکت اقتصادی برای جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر از ۴۴ درصد عبور کرده است. اما وقوع کرونا، اعمال قرنطینه ها و لغو برجام باردیگر منجر به کاهش این شاخص شده و آن را در سطوح ۴۰ درصدی قرار داده است.

آیا عدم لغو برجام،‌ به رویای محقق نشده نرخ مشارکت ۵۰ درصدی جامه عمل می پوشاند؟

یکی از سوال های اساسی که حین بررسی نرخ مشارکت افراد در بازار کار ایران مطرح می شود آن است که اگر برجام لغو نشده بود، چه بر سر تمایل افراد به جست و جوی شغلی می آمد؟ آیا انگیزه مشارکت افراد در بازار کار بیشتر شده بود؟در ادامه به این موضوع با درنظرگیری یک فرض پاسخ داده شده است.

پیش بینی ها حکایت از آن دارد  که  با این فرض که نرخ مشارکت اقتصادی، هر سال به اندازه میانگین رشد این نرخ در سال های ۹۴ تا ۹۶ رشد کرده بود، این رقم در سال ۱۴۰۴ از مرز ۵۰ درصد عبور کرده و بر این رویای محقق نشده، جامه عمل می پوشاند. حال این سوال مطرح می شود که آیا در شرایط کنونی نیز نرخ مشارکت می تواند از مرز ۵۰ درصد عبور کند؟

آیا نرخ مشارکت در شرایط کنونی به ۵۰ درصد خواهد  رسید؟

در سناریو شماره ۲ فرض بر آن است که رشد نرخ مشارکت امسال، در سال های آتی نیز ادامه یابد. با تحقق این سناریو خوش بینانه، ‌نرخ مشارکت اقتصادی در سال ۱۴۱۸ از مرز ۵۰ درصد عبور خواهد کرد. این امر بدان معنا است که در صورت تحقیق فرض مذکور، در سال ۱۴۱۸ از هر ۲ فرد جویای کار، یک نفر موفق به یافتن شغل خواهد شد.