۴ علت خسارات بی سابقه زلزله ترکیه؛ مناطق پرخطر شهری فضای سبز شوند - افق اقتصادی

به گزارش اکوایران ، مرکز پژوهش های مجلس به تازگی مطالعه ای با عنوان  درس‌آموخته های زلزله ترکیه در‌فرایندهای ساخت وساز و توسعه شهری منتشر کرده است . در این پروهش آمده است :در ۶ فوریه ۲۰۲۳ دو زمین لرزه بزرگ جنوب مرکزی ترکیه و شمال غرب سوریه را لرزاند، زلزله اول با بزرگای ۷.۸ و دومی ۷.۵ در گسل های امتداد لغز چپ گرد منطقه گل آناتولی شرقی موجب تلفات بسیار و تخریب گسترده شد.

 اگرچه این منطقه سابقه زلزله های با بزرگای بالای ۶ در قرن گذشته و بالای ۷ در سده های پیشین دارا بوده و بر اساس نقشه های پهنه بندی خطر زلزله در بالاترین سطح خطر شناخته می شود اما غفلت از این حقیقت مزمن و سهل انگاری و مسامحه در ساخت و سازها در برابر چنین سطحی از ریسک مبتنی بر سکون نسبی دهه های اخیر، چنین تلفات و خسارت های عظیمی را به همراه داشت.

تعداد قربانیان در ترکیه از ۵۰ هزار نفر و در سوریه از ۱۰ هزار نفر فراتر رفت این زمین لرزه ها همچنین بیش از ۱۱۹ میلیارد دلار خسارت وارد کرد و به ساختمانها و زیر ساخت ها در سراسر منطقه آسیب رساند. به عنوان مثال، باند فرودگاه هاتای در سه روز اول پس از زلزله به دلیل گسیخته شدن با گسل زمین لرزه ای به روی ترافیک هوایی بسته شد.

اگرچه ترکیه کشوری زلزله خیز بر روی کمربند زلزله آلپاید) است و منطقه زلزله اخیر سال ۲۰۲۳ (قهرمان مرعش هاتای قاضیان  تپ) در مجاورت یکی از گسلهای اصلی و شناخته شده قرار داشته و طبق نقشه های سطح بندی ریسک زلزله در بالاترین سطوح خطر بوده اما به نظر می رسد سکون نسبی لرزه ای و عدم وقوع زلزله سهمگین مشابه تا پیش از یک سده قبل سبب تشدید سهل انگاری و مسامحه در مواجهه با این حقیقت غیر مترقبه بوده است.

تلفات زلزله بیش از ۵۰ هزار کشته ۱۰۷ هزار مجروح و ۲۹۷ مفقودی در ۱۳ استان گزارش شد که بیشترین تلفات در استان هاتای ۲۳ هزار نفر و استان قهرمان مرعش ۱۳ هزار نفر بود. جمعیت تحت تأثیر این زلزله حداقل ۱۷۰۷ میلیون نفر در ۱۷ استان و در ۴ میلیون ساختمان برآورد شده است حدود ۳۴۵ هزار واحد مسکونی در این زلزله ویران شد و بیش از ۲ میلیون ساکن در استانهای آسیب دیده به استانهای مجاور از جمله مرسین، آنتالیا، ماردین، نیگده و قونیه منتقل شدند.

حداقل ۵۱۶ ساختمان دانشگاهی تحت تأثیر قرار گرفتند که ۱۰۶ ساختمان آن به شدت آسیب دیده یا تخریب شدند. مناطق آنتاکیا کریخان و اسکندرون در استان هاتای ترکیه، بیشترین آسیب را در زلزله ترکیه متحمل شدند به طوری که در آنتاکیا حدود ۶۳۶۹ ساختمان فروریخت ۳۷۳۴ ساختمان باید تخریب می شد و ۲۱۸۳۰ ساختمان به شدت آسیب دیدند.

در سوریه نیز استانهای حلب ادلب و لاذقیه شدیدترین آسیبها را از زلزله های ۶ فوریه ۲۰۲۳ دیدند. حلب با ۴۵ درصد از خسارات برآورد شده و سپس ادلب با ۳۷ درصد و لاذقیه با ۱۱ درصد از کل خسارات سوریه بیشترین آسیب را دیدند. این زمین لرزه ها شهرهای حماه و طرطوس را نیز به میزان کمتری تحت تأثیر قرار داد. در این زلزله، منطقه شمال غرب سوریه با حدود ۱۹۰۰ ساختمان به طور کامل ویران شد و بیش از ۸۸۰۰ ساختمان به طور جزئی آسیب دیده تخریب بسیاری از سازه ها در زمین لرزه های اخیر ترکیه به دلیل اجرا نشدن آیین نامه های ساختمانی و ضوابط لرزه ای بوده است. بنابر بررسی های انجام شده ضعف در اجرای این قوانین به دلیل رواداری دولت در ساخت و ساز و اجرای قانون عفو پهنه بندی» بوده است. این قانون اجازه ساخت سازه هایی بدون گواهینامه ایمنی مورد نیاز را می دهد و نزدیک به ۷۵ هزار ساختمان در جنوب ترکیه این عفو را دریافت کرده اند که نتوانستند در برابر زلزله مقاومت کنند.

اثرات زلزله اول با بزرگای ۷.۸ که گسیختگی آن در بازار جیک استان قهرمان مرعش شروع شد، بسیار شدید بود. بررسی طیف نگاشتهای ثبت شده نشان داد که سازه ها بسیار فراتر از سطوح طراحی معمولی خود بارگذاری شده بودند. این امر در ترکیب با مؤلفه های جنبش عمودی قابل توجه در پهنه پیرامون گل زمین لرزه ای عامل مؤثر در فروریختن بسیاری از ساختمان ها در منطقه زلزله زده بود.

ویرانی های سنگین در برخی از استانها و شهرستانهای متأثر از زلزله اشتباهات طراحی و عدم رعایت الزامات طراحی بر اساس آیین نامه زلزله ترکیه در بعضی مناطق زلزله زده را نشان داد.

علاوه بر این استقرار مناطق مسکونی در مناطق پرخطر به ویژه توسعه شهرها در امتداد گسلهای فعال و لرزه زا بدون رعایت هیچ گونه اقدامات احتیاطی موجب تشدید خرابی ها شد.

با تخریب ساختمانهای متعدد، مساحت تخمینی زباله ها در شهرهای آسیب دیده معادل مساحتی به ابعاد ۱۰ کیلومتر در ۱۰ کیلومتر (معادل ۱۴۰۰۰ زمین فوتبال پوشیده از زباله های انباشته شده به ارتفاع یک متر بود.) این تخریب ۱۵ میلیون نفر را بی خانمان کرد که برای جبران آن نیاز به ساخت حدود ۵۰۰ هزار واحد مسکونی جدید است. میزان و گستردگی خسارت ها در سوریه حدود ۱۰ درصد خسارت ها در ترکیه بود.

آسیب دیدگان در هفته اول بعد از رخداد زلزله ها حدود ۴۰۰ هزار نفر برآورد شدند خدمات بهداشتی در روزهای اول درشهرهای با تخریب زیاد ممکن نبود و موجب گسترده شدن ابعاد خسارتها به مردم و ساکنان در این مناطق شد.

به طور کلی می توان علت بروز خسارات بی سابقه و سهمگین در زلزله ترکیه را در چهار مؤلفه اصلی عدم اجرای صحیح قوانین ساختمانی و ضوابط لرزه ای و همچنین ضعف نظارت و مسامحه در برخورد با تخلفات ساختمانی، اثر تشدید کننده در توالی دو زلزله بزرگ و اثر شتاب قابل توجه وارده به سازه ها که در بخشهایی فراتر از شتاب طراحی آنها بوده؛ تأثیر وقوع زلزله در نیمه شب و فصل سرما در بروز مشکلات امدادرسانی و  قصور مدیریت شهری در نظارت بر ساخت و ساز در پهنه های گسلی تقسیم بندی کرد .

آیین نامه زلزله ترکیه در سال ۲۰۱۸ به روزرسانی شده بود ولی بسیار از بناها همچنان بدون توجه به آیین نامه زلزله ویرایش قبلی و فعلی زلزله در ترکیه ساخته شده بودند کشور سوریه نیز صرفاً دارای یک کد ساختمانی است که در هیچ جا به عنوان قانون قابل پیگیری ذکر نشده است .

تقویت و اجرای قوانین ساختمانی برای اطمینان از اینکه سازه ها می توانند در برابر زلزله مقاومت کنند، بسیار مهم است با درس گرفتن از رویدادهای زلزله های ترکیه در ۶ فوریه ۲۰۲۳ ، ترکیه و همه کشورهای در حال توسعه از جمله ایران باید به منظور ارتقا تاب آوری ساختمان ها و زیر ساختهای خود در برابر زلزله های بعدی، مقررات ساختمانی خود را از دیدگاه لرزهای مجدداً ارزیابی و به روز رسانی کنند همان گونه که بعد از زلزله منجیل توجهات به سمت آیین نامه ۳۸۰۰ رفت و در طی این سالها به خصوص پس از هر رویداد شدید زلزله این آیین نامه تحت اصلاحات تکمیلی قرار گرفت.

تجربیات به دست آمده از زلزله های گذشته نشان می دهد ساختمانها و مستحدثات واقع در مجاورت گسل همواره در معرض آسیبها و خسارات شدیدتری هستند اما با رعایت حدفاصل مناسب از گسلهای فعال می توان از شدت خسارات جانی و مالی ناشی از زلزله کاست.

طبق آیین نامه ۲۸۰۰، ساخت ساختمان های با درجه اهمیت بسیار زیاد بر روی پهنه ها و حریم گسلها ممنوع است و ساختمانهای با اهمیت متوسط و کم باید مطابق دستور العمل ساخت و ساز در پهنه های گسلی طراحی و اجرا شوند. ساخت ساختمان های با اهمیت زیاد نیز منوط به رعایت تمهیدات عادی یا ویژه این دستورالعمل است.

 به منظور کنترل و کاهش ریسک در شهر سازی های آتی و ارتقای تاب آوری شهری در برابر زلزله، لازم است رعایت حریم گسلها و ضوابط ساخت و ساز در پهنه های گسلی به صورت اجبار درآمده و نظارت کافی در این رابطه از سوی دستگاههای نظارتی از جمله شهرداریها و سازمان نظام مهندسی ساختمان صورت گیرد.

 به طور کلی باید از توسعه شهری در مناطق پرخطر جلوگیری به عمل آمده و این مناطق به کاربریهای فضای سبز تبدیل شوند.

نظارت بر اجرای صحیح ضوابط ساختمانی و عدم مسامحه و رواداری در زمینه ایمنی در زلزله های اخیر ۲۰۲۳ ترکیه اگر تمام مقررات ساخت و ساز و جوانب ذی ربط دیگر رعایت می شد. چه بسا این فاجعه در فروپاشی کامل بیش از ۶ هزار ساختمان چند طبقه و اسیب شدید به بیش از ۷۰ هزار ساختمان اتفاق نمی افتاد.

در ترکیه نیز مانند ایران در بحث رسیدگی به عدم رعایت قوانین ساختمانی، بخشودگی به صورت مقررات معمول اعمال می شود. این بدان معنی است که نقض قوانین ساختمانی میتواند از طریق پرداخت جریمه با چشم پوشی مواجه شود. این جریمه ها میلیاردها لیره ترکیه را به عنوان مالیات و درآمد به همراه داشته است. لذا ضروری است نسبت به اصلاح ماده (۱۰۰) قانون شهرداری ها اجتناب از هر گونه رواداری و مسامحه در برخورد با ساخت و سازهای ناایمن و غیر مجاز، اعمال جریمه های بازدارنده و جلوگیری از تبدیل آرای قلع و قمع به پرداخت جریمه اقدام جدی صورت گیرد.

سامانه هشدار پیش هنگام زلزله در استانبول حدود ۶۰۰ کیلومتر از کانون زلزله های ۲۰۲۳ فاصله داشته   و عملاً در این زلزله ها کارایی نداشت زیر ساخت اولیه هشدار از سوی شرکت گوگل بر روی تلفن های همراه در ترکیه فراهم شده بود که در هنگام زمین لرزه های ۶ فوریه هشدار پیش هنگام تولید نکرد سرمایه گذاری و بهبود سامانه های هشدار پیش هنگام می تواند از چند ثانیه تا چند دقیقه از قبل وقوع زمین لرزه ها اطلاع رسانی مهمی را به ویژه برای ایمنی زیر ساختها فراهم کند و در صورت اطلاع رسانی درست به افراد اجازه می دهد تا در صورت امکان برای دریافت خدمات اضطراری آماده شوند.

  ایجاد و حفظ کانالهای ارتباطی مؤثر برای انتشار هشدارها بسیار حیاتی است.تلاشهایی برای این موضوع و در مقیاس محدود در کشور انجام شده، اما به نظر می رسد مناطق متراکم، پرجمعیت و پرخطر نظیر ،تهران کرج تبریز، کرمانشاه مشهد و کرمان باید در اولویت به روزرسانی و ارتقای این سامانه ها از نظر تعداد و دقت قرار گیرند انجام این اقدامات حتی در شرایط محدودیتهای بودجه جاری کشور نیز یا توجه به تجارب بسیار مؤثر جهانی در کاهش چشم گیر خسارات زلزله در ژاپن کالیفرنیا، شیلی، مکزیک و…. گران قیمت و پرهزینه محسوب نمی شود.

چراکه به واسطه پیشرفتهای فناوری ارتباطی کشور بخش بزرگی از مسیر اطلاع رسانی آن نیز به صورت بومی میسر است و از سوی دیگر سرمایه گذاری و توجه به امر پیشگیری از وقوع بحران و آمادگی مقابله با آن میتواند ۷ تا ۹ برابر کاهش خسارات و هزینه های بازسازی در مناطق آسیب دیده را به دنبال داشته باشد.

بیش از ۱۵ بیمارستان بزرگ در زلزله ۶ فوریه ۲۰۲۳ در ترکیه و سوریه از مدار خدمت رسانی خارج شدند و دو بیمارستان بر سر بیماران و کارکنانشان فروریختند. در این زلزله ۵۷ درصد از بیمارستانهای دولتی سوریه نیز آسیب دیدند. شناسایی زیر ساختهای حیاتی و برنامه ریزی برای تاب آوری آنها امری ضروری است. در زلزله های ترکیه به بیمارستان ها، خدمات اورژانس و سایر تأسیسات حیاتی در ۹ استانی که بیشترین خسارت را در ترکیه دیدند، آسیب جدی وارد شد. در زلزله بم در سال ۱۳۸۲ که با بزرگای ۶.۵ کلیه بیمارستانهای منطقه زلزله دیده عملکرد خود را

از دست دادند.

در زلزله کرمانشاه با بزرگای ۷.۳ در سال ۱۳۹۶، دست کم دو بیمارستان تازه تأسیس دچار خرابی های متعددی شده که آنها را غیر قابل استفاده کرد.

 بنابر این ضروری است مقاوم سازی پروژه های با اهمیت ملی مانند بیمارستانها، از طریق سازوکارهای نوین تأمین منابع مالی حمایت شود تا بتوان عمر مفید و تاب آوری ساختمان را به استانداردهای رایج در دنیا نزدیک نمود. به منظور ارتقای ساختمانها و زیر ساختهای حیاتی کشور می توان از فناوری های نوین از جمله( به کارگیری جداگرهای لرزه ای مهاربند کمانش تاب BRB و …) با هدف رسیدن به سطح عملکرد قابلیت استفاده بی وقفه در زمان زلزله خصوصاً در مورد بیمارستانها و مراکز درمانی، بهره برد.

بر اساس برآوردها زلزله ترکیه حدود ۱۱۶ تا ۲۱۰ میلیون تن آوار تولید کرد. با اینکه زمین لرزه کوجائلی مرمره در سال ۱۹۹۹ در ترکیه حدود ۱۳ میلیون تن آوار تولید کرده بود.

 آثار ثانویه این نخاله ها و آوار شامل زمین لغزشهایی است که به تخریب جاده ها و بخشهای مختلف مناطق مسکونی انجامید و بر مشکلات امدادرسانی نیز افزود. دفن و دپوی آوار به تشکیل میدانهای نخاله جدید در پیرامون شهرها و روستاها انجامید که بعضاً به آلودگی وسیع محیط پیرامون مناطق مسکونی منجر شد.

 پیش بینی های لازم برای کنترل آوار در مناطق لرزه خیز در پیشگیری از بسیاری از آلودگی های بعدی بسیار حائز اهمیت است. همچنین لازم است نسبت به پیش آمادگی و تدارک ملزومات برای جمع آوری پسماند تخریب بناها و نخاله های ساختمانی و بازیافت آن باید پیش از وقوع حادثه اندیشیده شود و انجام مطالعات، برنامه ریزی و اقدامات لازم برای این امر از همین امروز آغاز شود.