حمایت از خبرگزاری‌های مبتنی بر بلاک‌چین: فرصت‌ها و چالش‌های فناوری برای آینده رسانه‌ها

بلاک‌چین (Blockchain) در تعریف پایه، یک دفترکل توزیع‌شده و غیرمتمرکز است که تراکنش‌ها و داده‌ها را در زنجیره‌ای از بلوک‌ها با رمزنگاری ثبت می‌کند. به این ترتیب هر شرکت‌کننده (گره) در شبکه یک نسخه از کل زنجیره را در اختیار دارد و دستکاری اطلاعات ثبت‌شده عملاً امکان‌پذیر نیست. ظهور اتریوم در سال ۲۰۱۵ موجب افزودن قابلیت قراردادهای هوشمند به این اکوسیستم شد، به‌طوری‌که امروزه قراردادهای هوشمند امکان اجرای خودکار توافق‌ها را بدون نیاز به نهاد واسط فراهم می‌کنند. در حوزه رسانه، بلاک‌چین می‌تواند انقلابی در نحوه تولید و توزیع محتوا ایجاد کرده و پرسش‌های مرتبط با مالکیت دیجیتال، شفافیت اطلاعات و امنیت کاربر را پوشش دهد. مطالعات نشان می‌دهند بلاک‌چین ظرفیت بالایی برای تحول صنعت رسانه و سرگرمی دارد، از جمله مکانیزم‌های جدید تولید محتوا، تضمین اعتبار محتوا و مدیریت حقوق دیجیتال را بهبود می‌بخشد.

مزایای بلاک‌چین در ساختار اطلاع‌رسانی

بلاک‌چین به‌دلیل ویژگی‌های ذاتی خود می‌تواند چند مزیت کلیدی در ساختار خبرگزاری‌های مبتنی بر بلاک‌چین فراهم کند:

• شفافیت و اعتبار: دفترکل توزیع‌شده بلاک‌چین به‌صورت عمومی قابل مشاهده است و هر تغییر در آن ثبت می‌شود، بنابراین تمامی تراکنش‌ها و محتواها در شبکه شفاف و نظارت‌پذیر خواهند بود. برای نمونه، خبرگزاری ایتالیایی ANSA برچسب‌گذاری مبتنی بر اتریوم (ANSAcheck) را راه‌اندازی کرده تا کاربران بتوانند ریشه و منبع اخبار را دنبال کنند؛ این راهکار جدید، «ابزاری مطمئن و امن» برای نشر خبر فراهم می‌کند و اعتماد مخاطبان را افزایش می‌دهد.
• تغییرناپذیری: اطلاعات ثبت‌شده در بلاک‌چین پس از تأیید غیرقابل‌تغییرند. در نتیجه، یک خبر یا سند دیجیتال که یک‌بار در زنجیره درج شود، امکان دستکاری یا حذف نخواهد داشت. این خاصیت برای حفظ اصالت خبرها حیاتی است و می‌تواند از پخش اخبار جعلی جلوگیری کند.
• تمرکززدایی: ساختار همتا‌به‌همتای بلاک‌چین نیازی به مرجع مرکزی (سرور یا نهاد واحد) برای اعتبارسنجی ندارد. در نتیجه، کنترل انتشار محتوا در یک خبرگزاری مبتنی بر بلاک‌چین میان کاربران و دارندگان توکن توزیع می‌شود و از دستکاری متمرکز اطلاعات جلوگیری می‌کند.
• رهگیری منبع و اصالت محتوا: با استفاده از آثار رمزنگاری‌شده (هش) در بلاک‌چین، می‌توان مسیر یک خبر را از منبع اصلی تا انتشار نهایی در شبکه ثبت کرد. قابلیت ردیابی منشأ خبرها باعث افزایش شفافیت و اعتماد مخاطبان می‌شود؛ همان‌طور که مدیرعامل ANSA اعلام کرده است، اکنون «از طریق فناوری بلاک‌چین می‌توانیم منشأ اخبار را ردیابی کنیم» و در مقابل اخبار جعلی واکسینه شویم.

سازمان‌های رسانه‌ای مبتنی بر DAO: عملکرد و چالش‌ها

مفهوم سازمان خودگردان غیرمتمرکز (DAO) در رسانه بدین‌صورت است که مدیریت و حکمرانی یک خبرگزاری مبتنی بر بلاک‌چین از طریق قراردادهای هوشمند در شبکه انجام می‌شود و دارندگان توکن یا اعضای جامعه دیجیتال در تصمیم‌گیری‌ها و تخصیص منابع مشارکت دارند. در این چارچوب، حقوق مدیریت بر اساس میزان توکن‌داری افراد تقسیم می‌شود و سیستم‌های رأی‌گیری هوشمند، سازوکار تأیید و انتشار اخبار را کنترل می‌کنند. چند مثال جهانی در این زمینه شامل Forefront DAO و Bankless DAO است که مدل‌های جدیدی برای تولید و انتشار محتوا ارائه کرده‌اند. به‌طور کلی، یک Media DAO می‌تواند مسائلی نظیر حق مالکیت اثر، حفاظت از داده‌ها، و مشارکت جمعی را با راهکارهای نوین بلاک‌چینی حل کند؛ برای مثال دان کینزلی (یکی از بنیان‌گذاران Civil) می‌گوید «بلاک‌چین درباره تمرکززدایی است، راهی برای انتقال قدرت از شرکت‌های بزرگ».

با این حال، بهره‌برداری از مدل DAO در رسانه با چالش‌های مهمی روبه‌رو است که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:

• چالش فنی: پیچیدگی پیاده‌سازی قراردادهای هوشمند، مسائل مقیاس‌پذیری شبکه و نیاز به زیرساخت محاسباتی قوی برای ثبت تراکنش‌ها.
• چالش حقوقی و نظارتی: فقدان چارچوب قانونی مشخص برای DAOها باعث نااطمینانی درباره جایگاه حقوقی این سازمان‌ها، مسئولیت اتفاقات (مانند نشر محتوای نامناسب) و شرایط مجوزدهی خبرگزاری‌ها می‌شود. در حال حاضر، قانون مطبوعات و رسانه در ایران بر نهادهای متمرکز نظارت می‌کند و یک رسانه غیرمتمرکز بلاک‌چینی ممکن است در مرز یا خارج از شمول مقررات موجود قرار گیرد.
• چالش حکمرانی و مدیریتی: توزیع قدرت در میان اعضا و هماهنگی برای تصمیم‌گیری جمعی دشوار است. مطابق تحلیل کارشناسان، تنظیم قوانین داخلی DAO و تفکیک نقش کد از نقش انسان کاری پیچیده و تجربه‌ای محسوب می‌شود. به‌عبارت دیگر، «توسعه قوانین سازمانی و توزیع قدرت در DAOها کار آسانی نیست» و عدم وجود ساختار سلسله‌مراتبی سنتی می‌تواند خطر بلوکه شدن تصمیمات یا انفعال جمعیت را به‌همراه داشته باشد.

نمونه‌های بین‌المللی خبرگزاری‌های مبتنی بر بلاک‌چین

در سطح جهانی، چند تجربه مشهور در زمینه ادغام بلاک‌چین و خبرگزاری وجود دارد:

• خبرگزاری آنسا (ایتالیا): نخستین خبرگزاری بزرگ جهان است که سامانه ANSAcheck را با همکاری شرکت EY بر بستر اتریوم پیاده کرد. در این مدل، هر خبر با قراردادن یک هش رمزنگاری‌شده در بلاک‌چین منتشر می‌شود و برچسب دیجیتال ANSAcheck به آن الصاق می‌گردد تا مخاطب بتواند منبع خبر را مستقیماً در شبکه بررسی کند. مدیرعامل آنسا بر اهمیت این پروژه تأکید کرده و آن را «گامی مهم در مبارزه با اخبار جعلی» خوانده است.
• پروژه Civil (آمریکا): این پروژه تلاش کرد تا شبکه‌ای مبتنی بر بلاک‌چین برای روزنامه‌نگاری اخلاقی ایجاد کند. در ساختار فنی Civil، پروتکل خبری بر قراردادهای هوشمند اتریوم بنا شده و یک «ثبت‌نام مبتنی بر توکن» (Token Curated Registry) مدیریت محتوا و روزنامه‌ها را بر عهده داشت. با این حال، فروش توکن اولیه Civil در ۲۰۱۸ به هدف ۸ میلیون دلاری نرسید و مدل حکمرانی پیشنهادی آن زیر سؤال رفت. اگرچه Civil به فعالیت خود ادامه داد، اما تا کنون نتوانسته به یک خبرگزاری خودکفا تبدیل شود.
• آسوشیتدپرس (AP، آمریکا): این خبرگزاری سنتی ۱۷۵ ساله نیز وارد حوزه بلاک‌چین شده است. رئیس آزمایشگاه نوآوری AP از فعالیت‌های گسترده مانند راه‌اندازی گره Chainlink برای نشر اخبار در اتریوم، همکاری با دانشنامه غیرمتمرکز Everipedia برای حفاظت از داده‌های انتخابات و ایجاد بازارچه NFT برای عکس‌های مطبوعاتی خود خبر داده است. این اقدامات بیشتر در راستای تجربه و توسعه راهکارها هستند تا تبدیل کامل AP به یک نهاد بلاک‌چینی.

دیدگاه‌های کارشناسان داخلی و بین‌المللی

کارشناسان فناوری رسانه و بلاک‌چین درباره این تحول اظهارنظرهای ارزشمندی داشته‌اند. به‌عنوان مثال، کلسی نبیِن، پژوهشگر دانشگاه RMIT استرالیا، می‌گوید DAOها می‌توانند «پلتفرمی برای ارتباط مستقیم‌تر خبرنگاران با مخاطبان» فراهم کنند، اما همزمان معتقد است DAOها فعلاً ناشناخته و تجربی هستند و «توسعه قواعد سازمانی و توزیع قدرت در آن‌ها دشوار است». از سوی دیگر، استفانو دِ آلساندری (مدیرعامل ANSA) از تأثیر مثبت بلاک‌چین بر اعتماد اجتماعی سخن گفته و پروژه ANSAcheck را «ابزاری نوآورانه برای حفظ اعتبار خبرگزاری» توصیف کرده است. دان کینزلی، یکی از بنیان‌گذاران Civil، نیز بلاک‌چین را نمادی از تمرکززدایی می‌داند و می‌گوید «بلاک‌چین درباره تمرکززدایی است؛ راهی برای انتقال قدرت از شرکت‌های بزرگ». مجموع این دیدگاه‌ها نشان می‌دهد بلاک‌چین ضمن ایجاد فرصت‌های تازه برای شفافیت و مشارکت، نیازمند مراقبت در تعیین چارچوب‌های فنی و حقوقی است.

امکان‌سنجی پیاده‌سازی در ایران

در ایران نیز زیرساخت‌های فنی و علاقه به نوآوری در فناوری‌های نوظهور به چشم می‌خورد. برای نمونه، مرکز فناوری اطلاعات و رسانه‌های دیجیتال وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال ۱۳۹۷ از راه‌اندازی سامانه‌ای خبر داد که با استفاده از بلاک‌چین از حقوق کپی‌رایت هنرمندان و محتوای دیجیتال حمایت می‌کند. این اقدام نشان‌دهنده آشنایی نهادهای دولتی با قابلیت‌های بلاک‌چین است. همچنین انجمن بلاک‌چین ایران گزارش داده بیش از صد شرکت و استارتاپ در حوزه رمزارز و بلاک‌چین فعالیت می‌کنند که نشانه گسترش اکوسیستم فنی است. با این وجود، چالش‌های مهمی بر سر راه پیاده‌سازی خبرگزاری‌های مبتنی بر بلاک‌چین در ایران قرار دارد: نظام قانون‌گذاری رسانه‌ای کنونی، نیاز به مجوز و مسئولیت‌پذیری شفاف تهیه‌کنندگان اخبار را پیش‌بینی کرده و احتمالاً قبل از هر چیز باید تغییر یابد. علاوه بر این، محدودیت‌های حاکم بر شبکه اینترنت و فیلترینگ ممکن است در تعارض با رویکرد باز و فراگیر پلتفرم‌های غیرمتمرکز قرار گیرد. در عین حال، نیاز به سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های محاسباتی قوی و آموزش نیروهای متخصص امر پیش‌نیاز دیگری است.

از سوی دیگر، پشتیبانی دولت می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای داشته باشد. تدوین دستورالعمل‌های فنی و حقوقی روشن برای انواع رسانه‌های بلاک‌چینی، تأمین اعتبارات پژوهشی برای توسعه فناوری و ایجاد شرایط قانونی برای ثبت و بهره‌برداری از پلتفرم‌های غیرمتمرکز می‌تواند زمینه را برای اجرایی شدن این مدل فراهم کند. به‌ویژه اگر بر اساس معیارهایی مانند «تجربه، تخصص، اعتبار و اعتماد» (استاندارد EEAT) عمل شود، خبرگزاری‌های بلاک‌چینی می‌توانند به ابزاری برای افزایش شفافیت و ارتقای جایگاه رسانه‌های ایرانی در فضای اطلاعاتی تبدیل شوند.

کارزار حمایت از خبرگزاری‌های مبتنی بر بلاک‌چین؛ فرصتی برای تحول رسانه‌ای در ایران

در دنیای امروز، رسانه‌ها با بحران اعتماد عمومی و گسترش اخبار جعلی روبرو هستند. فناوری بلاک‌چین به عنوان یک راه‌حل نوین، ظرفیت بزرگی برای ایجاد تغییر بنیادی در ساختار خبرگزاری‌ها دارد. اخیراً جمعی از فعالان رسانه‌ای و متخصصان حوزه فناوری در ایران، با راه‌اندازی یک کارزار اینترنتی توسط سید احسان خسروی، از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی خواسته‌اند تا زمینه ایجاد یا حمایت از «خبرگزاری‌های مبتنی بر بلاک‌چین» را فراهم کند. داود یوسفی (مدیر روابط عمومی دیجیتال رسانه های اقتصادی) می گوید این کارزار بر لزوم به‌کارگیری استانداردهای بین‌المللی تجربه، تخصص، اعتبار و اعتماد (EEAT) تأکید دارد.

فناوری بلاک‌چین، که برای نخستین بار در سال ۲۰۰۸ توسط ساتوشی ناکاموتو معرفی شد، یک دفترکل توزیع‌شده و غیرمتمرکز است که اطلاعات را به صورت رمزنگاری‌شده و غیرقابل‌تغییر ثبت می‌کند. این ویژگی‌ها سبب می‌شود تا استفاده از بلاک‌چین در رسانه‌ها موجب شفافیت، تغییرناپذیری اخبار، تمرکززدایی و قابلیت رهگیری دقیق منابع خبری شود.

مزیت اصلی خبرگزاری‌های مبتنی بر بلاک‌چین، تضمین اصالت و اعتبار خبر است. به عنوان نمونه، خبرگزاری ایتالیایی آنسا (ANSA) از سیستم ANSAcheck مبتنی بر بلاک‌چین برای مقابله با اخبار جعلی استفاده می‌کند که به مخاطبان اجازه می‌دهد صحت اخبار را به صورت مستقیم بررسی کنند. استفانو دِ آلساندری، مدیرعامل آنسا، این ابتکار را «ابزاری مؤثر برای تقویت اعتماد عمومی» می‌داند.

استفاده از ساختارهای سازمان خودگردان غیرمتمرکز (DAO) در خبرگزاری‌ها نیز یک نوآوری مهم است. در این سیستم، حکمرانی و انتشار محتوا از طریق قراردادهای هوشمند و رأی‌گیری اعضا صورت می‌گیرد. دان کینزلی، از بنیان‌گذاران Civil، معتقد است که «بلاک‌چین قدرت را از سازمان‌های متمرکز به دست مردم منتقل می‌کند».

با این حال، خبرگزاری‌های مبتنی بر بلاک‌چین در مسیر توسعه با چالش‌هایی نیز روبرو هستند. فقدان قوانین و مقررات مشخص برای فعالیت DAOها، پیچیدگی فنی پیاده‌سازی بلاک‌چین و مشکلات مقیاس‌پذیری از مهم‌ترین موانع محسوب می‌شوند. این چالش‌ها در کشورهایی نظیر ایران، به دلیل محدودیت‌های قانونی و نظارتی موجود، اهمیت بیشتری دارند.

از نظر کارشناسان ایرانی مانند عباس آشتیانی، رئیس انجمن بلاک‌چین ایران، ظرفیت‌های فنی کشور برای اجرای این پروژه فراهم است، اما پیش از هر چیز باید موانع قانونی و نظارتی برطرف شوند. همچنین فرهنگ‌سازی و آموزش نیروی انسانی برای پذیرش فناوری بلاک‌چین حیاتی است.

این کارزار که توسط سید احسان خسروی ایجاد شده است از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌خواهد تا با تشکیل یک کارگروه تخصصی مشترک شامل نمایندگان رسانه‌ها، متخصصان فناوری بلاک‌چین و نهادهای دولتی مرتبط، تدوین دستورالعمل‌های فنی و حقوقی را آغاز کند و از ایجاد خبرگزاری‌هایی که بر اساس استانداردهای EEAT فعالیت می‌کنند، حمایت کند. سید احسان خسروی می گوید حامیان این کارزار باور دارند که اجرای موفق این طرح می‌تواند اعتبار رسانه‌های ایرانی را در سطح بین‌المللی ارتقا دهد.

با بررسی تجارب جهانی مانند Civil و ANSA می‌توان دریافت که موفقیت این طرح در گرو حمایت دولت، شفافیت قانونی و فنی، و فرهنگ‌سازی است. به اعتقاد کارشناسان بین‌المللی همچون کلسی نبیِن، پژوهشگر دانشگاه RMIT استرالیا، DAOها می‌توانند تعامل مستقیم‌تر خبرنگاران و مخاطبان را فراهم کنند، اما توسعه قوانین سازمانی و توزیع قدرت در آن‌ها نیازمند زمان و تجربه است.

در نهایت، اجرای این طرح در ایران به زیرساخت فنی مناسب، تدوین چارچوب‌های قانونی مشخص و مشارکت فعال جامعه رسانه‌ای بستگی دارد. حمایت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و همکاری سایر نهادهای دولتی، می‌تواند زمینه تحقق خبرگزاری‌های مبتنی بر بلاک‌چین را فراهم کرده و تحول مثبتی در فضای رسانه‌ای کشور ایجاد کند.

منبع: درخواست از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای ایجاد یا حمایت از خبرگزاری‌های مبتنی بر بلاک‌ چین با استانداردهایEEAT