دلایل افسردگی پاییزی متعدد است، اما شناخته‌شده‌ترین علت آن «کمبود نور خورشید» است که ناشی از کوتاه شدن روزها است. کمبود نور خورشید باعث مختل شدن ترشح هورمون‌های ملاتونین و سروتونین در مغز می‌شود؛ هورمون‌هایی که وظیفه تنظیم ساعات خواب و سرحال نگه داشتن فرد را به عهده دارند.
شاید شما هم از آن دست آدم‌هایی باشید که پاییز را به خاطر افسردگی و غمی که دچارتان می‌کند، دوست ندارید و معتقدید پاییز نه تنها حس خوبی به شما نمی‌دهد، بلکه بسیار دلگیر است و باعث تغییرات خُلقی در شما می‌شود و افسرده و مضطرب‌تان می‌کند و تپش قلب‌تان را بالا می‌برد. البته بسیاری از افراد از افسردگی پاییزی رنج می‌برند اما خودشان کاملا بی‌اطلاع هستند. بعضی‌ها حتی نمی‌دانند اصلا چنین اختلالی وجود دارد.
روی دیگر سکه، افرادی هستند که عاشق تک‌تک لحظه‌های پاییزند و با وجود کوتاه بودن روزها، زود تاریک شدن هوا، ابری و سرد بودن فصل و حتی آلودگی‌های گاه و بیگاه هوا، این فصل را با تمام وجود دوست دارند و در طول پاییز همیشه سرحال و هیجان‌زده و پر از شوق هستند و سر از پا نمی‌شناسند.
افسردگی فصلی مثل بقیه اختلالات روانی نه به جنسیت خاصی محدود است و نه سن و سال خاصی می‌شناسد. حتی ممکن است فردی در سن بالای ۵۰ سال یا قبل از ۲۰ سالگی دچار افسردگی یا افسردگی فصلی شود. افسردگی‌های فصلی در افراد بالای ۴۵ سال ۲ برابر افراد دیگر است و در زنان بیشتر اتفاق می‌افتد تا مردان.
اما واقعا پاییز از نظر علمی و روانشناسی چه ویژگی‌هایی دارد که همزمان باعث افسردگی و بدحالی یک عده و سرخوشی و شادیِ عده دیگری می‌شود؟ آیا این اختلال، دلیل یا دلایل پزشکی دارد؟
علت ابتلا به افسردگی پاییزی چیست؟
خیلی از مردم دنیا در فصل‌های مختلف سال به خصوص پاییز و زمستان دچار تغییرات خُلقی و عاطفیِ ناخوشایندی می‌شوند که متخصصان از آن با عنوان «افسردگی فصلی» یاد می‌کنند. افسردگی فصلی یا اختلال عاطفی فصلی (Seasonal Affective Disorder) نوعی از اختلال روانی یا افسردگی مرتبط با تغییر فصل است. این اختلال هر سال تقریباً در زمان مشخصی آغاز می‌شود و بعد از گذر فصل پایان می‌یابد. اغلب افراد مبتلا به این نوع افسردگی، بیشتر در فصل‌های پاییز و زمستان احساس افسردگی دارند، اما گروهی از افراد هم هستند که احساس غم و اندوه‌شان بهار و تابستان بروز پیدا می‌کند.
به گفته روانشناسان، دلایل افسردگی فصلیِ پاییزی متعدد و البته تا حدی نامشخص است اما شناخته‌شده‌ترین علت آن «کمبود نور خورشید» است که ناشی از کوتاه شدن روزها است. کمبود نور خورشید باعث می‌شود تولید هورمون‌های ملاتونین و سروتونین در مغز مختل شود یا سطح آن پایین بیاید. ملاتونین، هورمونی است که ساعت بدن و الگوهای خواب و ساعت‌های بیولوژیکی انسان را تنظیم می‌کند. سطح ملاتونین در شرایط تاریک بالا می‌رود و کمک می‌کند تا خوب بخوابیم. سطح سروتونین نیز در شرایط نور بالا می‌رود و کمک می‌کند تا صبح سرحال و خوشحال از خواب بیدار شویم.
دکتر مطهره شریفی، روانشناس به همشهری می‌گوید: «دلایل افسردگی پاییزی ممکن است در هر فردی متنوع باشد. از تغییر فصل و کاهش نور خورشید و تغییرات بیولوژیکی و تغییر زمان خواب گرفته تا کمبود ویتامین دی و کاهش فعالیت‌های فیزیکی و فاکتورهای ژنتیکی و محل سکونت در بروز و تشدید این اختلال اثرگذار هستند.»
شریفی با اشاره به این که ترکیبی از این عوامل می‌تواند باعث ایجاد افسردگی پاییزی در افراد شود، می‌گوید: «بعضی‌ها این اختلال را تحمل می‌کنند تا بهار از راه برسد، اما اگر کسی احساس می‌کند مشکلات روانی‌اش در این فصل خیلی شدت پیدا می‌کند و آزارش می‌دهد و باعث مختل شدن فعالیت‌های روزانه‌اش می‌شود، می‌کند، بهتر است به روانشناس یا روانپزشک مراجعه کند تا راه‌های موثری برای بهبود حالت روحی و روانیش پیدا کند.»
این روانشناس درباره این که افسردگی پاییزی با چه علائمی خود را نشان می‌دهد، می‌گوید: «این موضوع هم در افراد مختلف، متفاوت است اما مهم‌ترین علائم آن غم و اندوه، بی‌حوصلگی و خستگی، بی‌خوابی یا بدخوابی، دلشوره و اضطراب شدید، پرخوری و افزایش وزن، تمایل به تنهایی، مشکل در تمرکز، اختلال شدید در تصمیم‌گیری‌ها، کاهش میل جنسی، پرخاشگری و کاهش آستانه خشم هستند.»
تاثیر جغرافیا در افسردگی پاییزی
تحقیقات نشان داده که افرادی که در مناطق سردسیر و در عرض جغرافیایی بالاتر زندگی می‌کنند، به این دلیل که کمتر در معرض نور خورشید هستند، با احتمال بیشتری دچار اختلال افسردگی پاییزی می‌شوند.
دکتر شریفی در این رابطه به همشهری می‌گوید: «افسردگی پاییزی به طور عمومی در مناطقِ با زمستان‌های طولانی و کم‌نور بیشتر دیده می‌شود. درواقع تغییرات در نور و هوا می‌تواند تأثیر مستقیمی بر ساعت‌های بیولوژیکی و میزان ملاتونین افراد داشته باشد. البته این به این معنا نیست که مثلا در شهر سردسیری مثل تبریز یا اردبیل، همه مردم دچار افسردگی پاییزی می‌شوند.»
این روانشناس تاکید می‌کند: «درواقع جغرافیا و محل زندگی فقط یکی از عوامل موثر در افسردگی پاییزی است. همان طور که گفتم، عوامل دیگری مثل وضعیت فردی و شخصیت، تجربیات زندگی، شرایط اجتماعی و ژنتیک هم در این زمینه تأثیر دارند. مثلا احتمال بروز افسردگی فصلی در افرادی که افسردگی زمینه‌ای دارند، بیشتر است.»
چرا بعضی‌ها در پاییز سرخوش و شنگول می‌شوند؟
در مقابلِ کسانی که پاییز به شدت حال آنها را دگرگون کرده و سطح انرژی آنها را پایین می‌آورد و فعالیت‌های روزانه آنان را مختل می‌کند، برخی افراد نیز هستند که عاشق پاییزند. این افراد بدون احساس خستگی، فعالیت‌های روزانه خود را انجام می‌دهند و بالاترین انرژی را دارند و همیشه می‌خندند و خوشحالند.
دکتر شریفی در رابطه با این افراد توضیح می‌دهد: «ببینید درست است که مثلا تغییر در ترشح ملاتونین و تغییر ساعت خواب در فصل پاییز ممکن است در بدن همه افراد رخ بدهد، اما این تغییرات در همه افراد به یک شکل و یکسان نیست. بدن خیلی از افراد به راحتی با فصل جدید تطبیق پیدا می‌کند و الگوی خواب آنها مثلا با تغییر فصل، دستخوش تغییر نمی‌شود.»
این روانشناس ادامه می‌دهد: «تجربه افراد در فصل پاییز به عوامل فردی و تجربیات آنها هم بستگی دارد و لزوما به تغییرات بیولوژیک که در این فصل رخ می‌دهد، محدود نمی‌شود. به عنوان مثال، خیلی از افراد ذاتا نگاه مثبتی به فصل پاییز دارند، به طور ذهنی برای آن آماده هستند و مدام منتظر یک خبر خوش هستند. انگار هوای پاییز به آنها نوید خبرهای خوش می‌دهد. تا این حد نگاه مثبتی به این فصل دارند. این نوع نگاه می‌تواند منجر به تجربه شادی و سرخوشی در این فصل شود. البته این افراد قطعا به افسردگی زمینه‌ای دچار نیستند و ممکن است اختلال روانی خاصی نداشته باشند. برای همین پاییز با وجود در برداشتن تمام عوامل و دلایل افسردگی، برای آنها خوشایند است.»
برونگراها هم به افسردگی پاییزی مبتلا می‌شوند؟
خیلی از مردم تصور می‌کنند که تنها افرادی که دچار افسردگی زمینه‌ای هستند، دچار افسردگی پاییزی می‌شوند یا افراد برونگرا دچار این اختلال نمی‌شوند. اما دکتر شریفی این ابهام را برطرف می‌کند و می‌گوید: «افسردگی پاییزی بیشتر یک واکنش موقت به تغییرات فصلی و نور خورشید است و ممکن است در افراد مختلف، از جمله افراد برونگرا و حتی افرادی که زمینه افسردگی قبلی ندارند، رخ دهد.»
این روانشناس می‌گوید: «تغییرات در نور، ساعت‌های بیولوژیکی و عوامل زمینه‌ای می‌توانند افراد برونگرا را هم به افسردگی پاییزی حساس کنند. این امکان وجود دارد که افرادی که به طور عمومی حال روحی خوبی دارند و افسردگی زمینه‌ای هم ندارند، در فصل‌هایی مثل پاییز با تغییرات نور و هوا مواجه شوند و احساساتی مثل غم و افسردگی را تجربه کنند. بنابراین افراد برونگرا هم ممکن است دچار غم پاییزی شوند. اتفاقا برونگراها به دلیل ویژگی‌های تعریف‌شده برای برونگرایی راحت‌تر دچار این غم می‌شوند. اگرچه این تجربه برای هر فرد متفاوت است.»
شریفی می‌گوید: «این را اضافه کنم که افسردگی پاییزی و افسردگی زمینه‌ای دو وضعیت مختلف هستند و تمام افرادی که دچار افسردگی فصلی می‌شوند، لزوما مبتلا به اختلال افسردگی نیستند. ولی کسی که اختلال افسردگی دارد، ممکن است اختلالش در فصل پاییز عود کند. افسردگی پاییزی معمولاً به تغییرات موسمی و نور خورشید در فصل پاییز مرتبط است و بیشتر به عنوان یک واکنش موقت مشاهده می‌شود. به عبارت بهتر، افسردگی پاییزی بیشتر ریشه در تغییرات فصلی دارد و ضرورتاً ربطی به یک اختلال زمینه‌ای ندارد. چون افسردگی زمینه‌ای به عنوان یک اختلال روانی مزمن تشخیص داده می‌شود که معمولا در طول سال – یعنی بیشتر از یک فصل خاص – ادامه دارد.»
حتما باید نزد پزشک برویم؟ | کدام افراد باید به پزشک مراجعه کنند؟
خیلی از افراد، افسردگی فصلی را آن قدر تحمل می‌کنند تا پاییز و زمستان بگذرد و با آمدن بهار، خود به خود بهبود پیدا کنند. اما پزشکان تاکید دارند که اگر این اختلال موجب اذیت شدن بیش از حد فرد و مختل شدن فعالیت‌های روزانه‌اش شد، ضروری است به پزشک مراجعه کند تا از بروز مشکلات بعدی جلوگیری شود. چراکه شاید برخی افراد به درمان‌های مداخله‌ای نیاز داشته باشند و نیازمند دارودرمانی هم باشند. بعضی‌ها هم با اصلاح رژیم غذایی و چند دستور مثل ورزش و یوگا و اصلاح زمان خواب حالشان بهتر می‌شود.
دکتر شریفی در این خصوص می‌گوید: «توجه به درمان یا کنترل این اختلال بستگی به شدت و ضعف آن و نیز تاثیری که روی زندگی روزمره فرد می‌گذارد، دارد. افسردگی پاییزی در بسیاری از افراد می‌تواند موقت باشد و اصلا جدی نباشد و فعالیت‌های روزانه فرد را دچار اختلالات جدی نکند. اما در برخی افراد، این وضعیت ممکن است به یک اختلال تازه افسردگی منجر شود یا موجب تأثیرات منفیِ معنادار در کیفیت زندگی شود. در چنین شرایطی لازم است که فرد به پزشک متخصص مراجعه کند و برای بهبود حالش از او کمک بگیرد.»
این روانشناس ادامه می‌دهد: «درمان افسردگی پاییزی بسته به شدت آن یا وضعیت فرد متفاوت است. برخی افراد ممکن است با اقداماتی ساده مثل ورزش کردن یا تغذیه مناسبِ فصل یا تغییر در روند خواب حالشان بهتر بشود. اما افرادی هستند که تا به پزشک مراجعه نکنند، تغییری در خلق و خو و بهبود احوال روحی آنها مشاهده نخواهد شد.»
او می‌گوید: «درمجموع، تصمیم نهایی در مورد درمان افسردگی پاییزی باید بر اساس شدت علائم، تأثیر اختلال بر کیفیت زندگی و نیازهای فردی گرفته شود. درمجموع اگر احساسات منفی در فصل پاییز و زمستان شدت بگیرد و به مدت طولانی ادامه پیدا کند، به طوری که بر کیفیت زندگی زیادی تأثیر بگذارد، ممکن است نیاز باشد فرد به یک روانشناس خوب مراجعه کند.»
این روانشناس می‌گوید: «روانشناس با شنیدن شرح حال بیمار تشخیص می‌دهد که لازم است دارو مصرف کند یا نه، چه غذاها و نوشیدنی‌هایی باید بیشتر مصرف کند، چه غذاها و نوشیدنی‌هایی را باید حذف کند، چه ورزش‌هایی باید انجام دهد و … .»
