مزایای درمانی و تغذیه‌ای آبزیان موجب افزایش مصرف جهانی مردم از این جانداران شده است و هرساله آبزیان آب‌های آزاد و رودخانه‌ها درصد بیشتری از سبد تغذیه خانواده‌ها در کشورهای مختلف را به خود اختصاص می‌دهند.
همچنین باتوجه به اهمیت رشد و توسعه صنعت شیلات در ایران، میزان مصرف سرانه ماهی در کشور افزایش پیدا کرد. اما چند سالی می‌شود که دانشمندان در پژوهش‌های‌شان، خبر از وجود برخی مواد صنعتی مضر در بدن آبزیان مغذی دادند. آنها ثابت کردند که بدن این موجودات، مستعد آلودگی با طیف وسیعی از مواد شیمیایی پایدار در محیط‌زیست نظیر میکروپلاستیک‌ها و فلزات سنگین هستند. در واقع، به‌دلیل پراکنش گسترده میکروپلاستیک‌ها در بسیاری از زیستگاه‌های آبی، پژوهشگران توجه ویژه‌تری به آثار مخرب میکروپلاستیک‌ها در صنعت شیلات و سلامت آبزیان کردند و فهمیدند اثرات مختلف میکروپلاستیک‌ها دارای طیف گسترده‌ای از آثار فیزیکی شامل خراشیدگی، بستن دستگاه گوارش و شیمیایی است. این آلاینده‌ها به‌راحتی می‌توانند به بدن موجودات آبزی نظیر ماهی منتقل و موجب بروز بیماری‌های متعددی در بدن این جانداران شوند. بنا بر نتایج پژوهش‌ها، در صورت آلوده بودن آبزیان به این مواد، ممکن است میکروپلاستیک و آلاینده‌های دیگری را به انسان انتقال دهد. بنابراین می‌توان گفت امروزه حل معضلات زیست‌محیطی به‌ویژه در محیط‌های دریایی برای اغلب پژوهشگران تبدیل به یک دغدغه اساسی شده است. ایران هم مستثنا از این معضل نیست و به‌گفته کارشناسان، در آینده‌ای نزدیک، میکروپلاستیک‌ها تهدید جدی برای صنعت و تجارت شیلات کشور به‌حساب می‌آیند و اگر این معضل حل نشود، آسیب اقتصادی زیادی را باید متحمل شویم. در گزارش پیش‌رو، مباحثی را درباره وضعیت وجود میکروپلاستیک‌ها در محیط‌زیست آبی و دریایی کشورمان می‌خوانید و کارشناسان در گفت‌وگو با صمت به تاثیر مخرب آن در توسعه تجارت صنعت شیلات پرداخته‌اند.
پلاستیک به خورد آبزیان می‌رود
از زمانی که تولید صنعتی پلاستیک در دهه ۱۹۵۰ آغاز شد، حجم پلاستیک‌های تولیدشده تقریبا از هر ماده دیگری در جهان پیشی گرفت. با این حال، تنها ۹ درصد از کل پلاستیک‌های تولیدشده در جهان بازیافت شده است. بیشتر ضایعات پلاستیکی به محل دفن زباله و در نهایت، به همان محیط‌زیست منتقل می‌شوند و بیشتر آنها تجزیه نمی‌شوند؛ تا به‌تدریج به ذرات کوچک‌تر یا همان میکروپلاستیک و احتمالا نانوپلاستیک تجزیه شوند. این ذرات، چه کوچک‌تر و چه بزرگ‌تر، پیامدهای زیانباری برای اکوسیستم، محیط‌زیست و حتی اقتصاد و سلامت جانداران به‌دنبال دارند. در پژوهشی از ۱۵ برند متفاوت نمک دریایی، مشخص شد که به‌طورمیانگین در هر کیلوگرم از نمک‌های موردمطالعه، ۶۰۰ ذره میکروپلاستیک وجود دارد. متاسفانه بسیاری از آبزیان و ماهی‌ها این مواد را به‌جای غذا در زیستگاه‌های آبی مصرف می‌کنند که می‌تواند منجر به تولید و ذخیره‌سازی مواد سمی در کبد این موجودات شود. مطالعات بیشتر نشان می‌دهد که صدف‌های زیادی در محیط‌های دریایی آلوده به میکروپلاستیک هستند. در واقع مقدار ۰.۳۶ تا ۰.۴۷ ذره میکروپلاستیک در هر گرم از این موجود دریایی وجود دارد. به‌عبارت‌روشن‌تر، سالانه تا ۱۱هزار ذره از میکروپلاستیک‌ها وارد بدن مصرف‌کنندگان صدف می‌شود.
انسداد مسیر گوارشی آبزیان توسط میکروپلاستیک‌ها
«ارزیابی میکروپلاستیک‌های موجود در ماهی و تعیین سمیت ناشی از آنها» عنوان پژوهشی است که پوران مخدومی در قالب رساله پسادکتری با راهنمایی مقداد پیرصاحب به انجام رساند. این طرح پژوهشی با حمایت بنیاد ملی علم ایران انجام شده است. مخدومی در گفت‌وگو با صمت گفت: باتوجه به اینکه غذاهای دریایی یکی از ضروری‌ترین منابع غذایی نسبت به دیگر مواد پروتئینی به‌حساب می‌آیند، آلودگی‌های آبی و وجود میکروپلاستیک‌ها در غذاهای دریایی، نگرانی‌هایی را درباره تاثیر احتمالی آنها بر سلامت اکوسیستم و انسان ایجاد می‌کند. طی سال‌های اخیر، مطالعات زیادی در جهان در این زمینه انجام شده است که روایتگر حضور میکروپلاستیک‌ها در بافت‌های گوارشی، آبشش و ماهیچه موجودات آبزی هستند.
وی بااشاره به ماهیت میکروپلاستیک‌ها گفت: میکروپلاستیک‌ها ذراتی با قطر کم هستند که در ۲ گروه اولیه و ثانویه قرار می‌گیرند. میکروپلاستیک‌های اولیه از طریق پساب فاضلاب خانگی و صنعتی، نشت و فاضلاب وارد محیط‌زیست می‌شوند و البته در لوازم‌آرایشی نظیر ضدآفتاب و مواد صنعتی، همچنین در محصولات تمیزکننده نیز یافت می‌شوند.
مخدومی افزود: میکروپلاستیک‌های ثانویه نتیجه تجزیه فیزیکی، شیمیایی یا زیستی میکروپلاستیک‌های اولیه هستند که متاسفانه به‌دلیل مصرف بی‌رویه پلاستیک‌ها در جوامع صنعتی و در حال رشد، مقادیر آنها در محیط‌زیست آبی با سرعت بسیاری در حال افزایش است. میکروپلاستیک‌ها، به‌طورزیستی از طریق شبکه غذایی در دسترس موجودات قرار می‌گیرند و بلع آنها توسط موجودات آبزی، عوارض جانبی زیادی نظیر انسداد مسیر گوارشی، کاهش میزان تغذیه، کاهش رشد و تحرک، مهار تولید آنزیم و القای استرس اکسیداتیو را برای این موجودات به‌دنبال دارد.
این پژوهشگر در ادامه بااشاره به وجود مقادیر قابل‌توجه میکروپلاستیک در برخی رودخانه‌های کشور گفت: باتوجه به پژوهش انجام‌شده روی ماهی‌های رودخانه قره‌سوی کرمانشاه، مقدار و نوع میکروپلاستیک‌های موجود در ماهی‌های مختلف صیدشده تعیین شد. در واقع، توانستیم با تعیین مشخصه‌های فیزیکوشیمیایی میکروپلاستیک‌های جداشده از سیستم گوارشی و بافت ماهیچه و مقدار و نوع میکروپلاستیک‌ها در بافت‌های مختلف ماهی را تعیین کنیم.
باید نگران باشیم
به‌گفته مخدومی، این مطالعه با هدف تعیین حضور میکروپلاستیک‌ها در روده و بافت ماهیچه‌ای ماهیان رودخانه‌ای جمع‌آوری‌شده از رودخانه قره‌سو کرمانشاه و همچنین سمی بودن احتمالی آنها انجام شد. نتایج این پژوهش نشان داد که طیف وسیعی از ذرات میکروپلاستیک در بافت روده و ماهیچه ماهیان موجود در رودخانه قره‌سو استان کرمانشاه وجود دارد.
وی افزود: در این پژوهش، ۷ گونه ماهی مورد بررسی قرار گرفت که در بیشتر گونه‌ها، حضور میکروپلاستیک‌ها تایید شد. در واقع، مقادیر بالای میکروپلاستیک که اندازه‌هایی در محدوده ۱-۲۵ میکرومتر داشتند، در بدن آبزیان رودخانه قره‌سو یافت شدند. میکروپلاستیک‌های شناسایی‌شده، عمدتا از لحاظ ریخت‌شناسی به‌شکل فیبر و قطعه بودند که در تمام سیستم گوارشی و بافت‌های ماهیچه‌ای بدن ماهی مشاهده شدند.
به‌گفته وی، باتوجه به اینکه ورود ذرات میکروپلاستیک به بافت عضله تایید شد، اما مکانیسم ورود آنها به این بافت‌ها هنوز نامشخص است. در هر صورت، آلودگی غذاهای دریایی به میکروپلاستیک‌ها، سبب نگرانی وجود این مواد در بدن انسان می‌شود.
مخدومی گفت: حضور میکروپلاستیک‌ها در مدفوع و خون انسان طی تحقیقات اخیر، اهمیت بررسی‌های بیشتر در فاز حیوانی را دوچندان می‌کند. این مطالعه به‌واسطه تعیین میزان سمی بودن میکروپلاستیک‌ها در نمونه‌های حیوانی، پیش‌آگاهی مناسبی از احتمال وجود آن در بدن انسان ارائه می‌دهد. در حقیقت، این یافته‌ها اهمیت آلودگی ماهی‌ها و آبزیان به‌عنوان منبع رایج غذای دریایی در مصرف خانگی را برجسته می‌کند. همچنین، از آنجایی که احتمال ورود این مواد مضر و آلاینده به رژیم غذایی و بدن انسان زیاد است، بیش از گذشته باید به تحقیق و پژوهش پرداخت.
تهدید بزرگ از سوی کوچک‌های مخرب
میزان تولید ضایعات پلاستیکی در جهان بین سال‌های ۱۹۵۰ تا ۲۰۱۵ به رقمی حدود ۶۳۰۰ میلیون تن رسید که در این بین، مقدار عمده‌ای از آن (حدود ۴هزار و۹۰۰ میلیون تن) در محیط‌زیست رها شد. تحقیقات نشان می‌دهد این میزان تولید پلاستیک در سال ۲۰۵۰ به ۱۲هزار میلیون تن خواهد رسید. احمد شادی، رئیس دانشکده علوم و فناوری نانو و زیستی دانشگاه خلیج‌فارس در گفت‌وگو با صمت گفت: متاسفانه میکروپلاستیک‌ها به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین آلاینده‌های دریایی در جهان شناخته می‌شوند. گزارش‌ها حاکی از آن است که در خلیج‌فارس و چند رودخانه کشور، میزانی از میکروپلاستیک یافت شده است، اما در مجموع به این دلیل که می‌توانند با جریانات آب و هوایی منتقل شوند، این نوع از آلاینده‌ها در هر محیطی پراکنده می‌شوند.
وی افزود: امروزه میکروپلاستیک‌ها به‌عنوان یک عامل تهدیدکننده در صنعت شیلات شناخته و روز به روز بر میزان خطرسازی آن افزوده می‌شود. همچنین، در اغلب کشورهای جهان وجود میکروپلاستیک‌ها در بدن آبزیان در جایگاه یکی از بزرگ‌ترین معضلات زیست‌محیطی شناخته می‌شوند، چراکه باتوجه به اندازه‌های کوچکی که دارند، به‌راحتی توسط آبزیان بلعیده می‌شوند و در بافت ماهیچه‌ای آنها قرار می‌گیرند. در حقیقت، این مواد با تجمع زیستی در بدن جانداران، وارد چرخه‌ها و هرم بالاتر غذایی منتقل می‌شوند.
شادی بااشاره به منابع اصلی افزایش میکروپلاستیک‌ها گفت: منبع اصلی میکروپلاستیک‌ها همان اقلام مصرفی هستند که در کارخانه تولید و به‌دست مصرف‌کننده می‌رسد. همچنین، بخش زیادی از میکروپلاستیک‌ها به‌دلیل استفاده زیاد از مواد آرایشی تولید می‌شوند، اما بخش زیادی از آنها از اقلام پلاستیکی نظیر بطری‌های آب و پلاستیک‌های یک بار مصرف روانه محیط‌های دریایی می‌شوند. در واقع، هم پلاستیک‌های شهری و هم صنعتی در گسترش میکروپلاستیک‌ها نقش زیادی دارند.
وی با نظر به راهکارهای اصلی برای کاهش میکروپلاستیک‌ها گفت: چند راهکار مهم در کاهش میزان میکروپلاستیک‌ها از سوی کارشناسان موردتوجه قرار گرفته است. کاهش اقلام مصرفی پلاستیکی از مبدأ یکی از این راهکارها است، همچنین جایگزین کردن پلاستیک‌ها با پلیمرها و مواد تجریه‌پذیر دیگر راه‌حلی است که می‌توان در راستای کاهش میکروپلاستیک‌ها در نظر گرفت.
این پژوهشگر افزود: بازیافت یا استفاده مجدد از اقلام پلاستیکی یکی دیگر از راهکارهای کاهش میکروپلاستیک در محیط‌زیست دریایی و غیردریایی است یا اینکه با تغییر ماهیت آن از ورود دوباره پلاستیک به چرخه مصرف جلوگیری شود. برای مثال، از پلاستیک‌ها برای ساخت بلوک ساختمان استفاده می‌شود تا دوباره وارد طبیعت نشود.
شادی گفت: باتوجه به طیف متفاوت تاثیرات میکروپلاستیک‌ها در محیط‌های دریایی، میزان درگیری موجودات دریایی هم با آنها متفاوت است. به‌طورطبیعی موجوداتی که زیستگاه‌شان نزدیک رسوبات پلاستیکی است، تاثیر بیشتری می‌پذیرند و معمولا در موجودات دریایی؛ آن دسته از موجوداتی که بدن‌شان فیلتر فیلر است نظیر برخی از نهنگ‌ها یا صدف‌ها؛ تاثیر بیشتری از میکروپلاستیک‌ها می‌بینند.
سخن پایانی
متاسفانه میکروپلاستیک‌ها در بسیاری از منابع غذایی یافت می‌شوند، اما به‌گفته کارشناسان، بیشترین غلظت وجود این مواد به نظر می‌رسد در ماهی‌ها یا صدف حلزونی باشد. با اینکه هنوز تاثیرات این مواد بر سلامتی انسان به‌طورواضح مشخص نیست و لازم است از سلامت کامل غذاهای مصرفی، اطمینان کافی حاصل شود. مشاهدات چند سال گذشته دانشمندان نشان داده است که میکروپلاستیک‌ها در محتویات معده جانداران مختلفی همچون کرم‌های خاکی، پرندگان، لاک‌پشت‌ها و دلفین‌ها یافت شده است. ذرات کوچک‌تر ممکن است فراگیرتر نیز باشند، زیرا ممکن است توسط ارگانیسم‌هایی که در زنجیره‌های غذایی مختلف وجود دارند، بلعیده شوند. بنابراین، می‌توان گفت که پلاستیک‌ها شایع‌ترین نوع زباله در اقیانوس‌ها و دریاچه‌ها به‌حساب می‌آیند. در حقیقت، آلودگی دریایی نه‌تنها به‌دلیل تاثیرات قابل‌ملاحظه روی جانداران دریایی، بلکه به‌علت پراکندگی فرامرزی و گسترده مواد پلاستیکی، بسیار موردتوجه قرار گرفته است. با این حال، ارزیابی شده که میزان آلودگی، به‌ویژه میکروپلاستیک‌ها در خاک و سیستم‌های آب شیرین ممکن است از آنچه در موارد دریایی گزارش شده است، بیشتر باشد. علاوه بر خطراتی که این مواد می‌توانند به محیط‌زیست و زندگی آبزیان وارد کنند، شاهد به‌خطر افتادن سلامت انسان نیز خواهیم بود. اما علم هنوز داده‌های قابل‌اعتمادی درباره حضور، تفکیک، سرنوشت، مسیر و اثرات پلاستیک‌ها در بخش‌های مختلف محیطی ارائه نکرده است. / روزنامه صمت
