۵۰ سال پیش در یک روز گرم تابستانی، نخستین کنفرانس بین‌المللی درباره محیط‌زیست جهان برگزار شد و میزبان این کنفرانس استکهلم، پایتخت سوئد بود.
این کنفرانس سازمان ملل متحد برگرفته از قطعنامه‌ای بود که در مجمع عمومی سازمان ملل در سال ۱۹۶۸ منعقد شد و حاضران در این قطعنامه خواستار برگزاری کنفرانسی بین‌المللی در حوزه محیط‌زیست شدند. Unfccc در در این‌باره نوشته است، در واقع جنگ سرد، خلأ آگاهی از محیط‌زیست و یک‌سری بلایای زیست‌محیطی از دلایل مهم شکل‌گیری این کنفرانس بین‌المللی شد. این جلسه بین‌المللی ثابت کرد که همکاری چندجانبه میان دولت‌ها باوجود منفعت‌طلبی‌ها در زمینه محیط‌زیست امکان‌پذیر است و در سرتاسر جهان عطش واقعی برای مقابله با این مسائل وجود دارد. در نهایت، کنفرانس استکهلم بازوی زیست‌محیطی سازمان ملل متحد شناخته و منجر به تدوین برنامه محیط‌زیست سازمان ملل (UNEP) شد. در واقع، نشان داد که می‌توان با مشکلات فرامرزی مانند آلودگی به‌طورموثر مقابله کرد.
بعد از این کنوانسیون تا کنون، موفقیت‌های بسیاری در زمینه محیط‌زیست حاصل شده است که در نهایت به توسعه قوانین بین‌المللی در این حوزه انجامید و در پی آن، کنوانسیون‌های مهم دیگری تشکیل شد که آثار جدی در حفظ محیط‌زیست داشتند. صمت در این گزارش به شرح چند نمونه از کنوانسیون‌های تاثیرگذار در محیط‌زیست و همچنین به کنفرانس گردوغبار که قرار است در شهریور امسال در تهران برگزار شود؛ پرداخته است.
کنوانسیون دریایی مارپل در سال ۱۹۷۳
از جمله آنها کنوانسیون بین‌المللی جلوگیری از آلودگی دریایی ناشی از کشتی‌ها موسوم به مارپل (MARPOL) در سال ۱۹۷۳ است. هدف از این معاهده، حفظ محیط‌زیست دریایی به‌وسیله حذف کامل آلودگی ناشی از مواد نفتی و مواد مضر دیگر و همچنین کاهش تخلیه اتفاقی این مواد در آب دریاها بود. چنانچه تخلیه یا آلودگی رخ دهد، هر دولت عضو باید مدارک و مستنداتی را که نشان‌دهنده تخلیه مواد مضر یا جریانی از مواد که حاوی چنین مواد مضری باشد که باعث تخلف از مفاد کنوانسیون شود، در راستای مرجع دریایی دولت صاحب پرچم کشتی تهیه و ارائه کند و هنگامی که یک دولت عضو، گزارشی مبنی بر سانحه آلودگی دریافت کرد، باید بلافاصله مرجع دریایی کشتی آلوده‌کننده را از وقوع سانحه آلودگی مطلع کند. در صورتی که یک سانحه دربردارنده اثرات مضر مهمی برای محیط‌زیست باشد، دولت‌های عضو باید به سانحه رسیدگی کنند و متخلفان به دادگاه معرفی شوند و مجازات‌ها باید به‌اندازه کافی محکم باشند تا از وقوع مجدد تخلف جلوگیری شود.
جلوگیری از مبادلات گونه‌های در حال انقراض
کنوانسیون تجارت بین‌المللی گونه‌های در حال انقراض نظیر جانوران و گیاهان وحشی؛ موسوم به سایتس (CITES) یا واشینگتن که در سال ۱۹۷۵ برگزار شد. هدف این معاهده جلوگیری از مبادلات آن دسته از گونه‌های گیاهی و جانوری وحشی است که در معرض انقراض قرار دارند. همچنین سطح حفاظتی مختلفی برای بیش از ۳۷هزار گونه جانوری و گیاهی در آن تعریف و این کنوانسیون توسط ۱۸۳ کشور و اتحادیه اروپا امضا شده است. دولت‌های متعهد با شناخت آنکه حیوانات و گیاهان وحشی با گونه‌های متنوع و زیبای خود جزء غیرقابل‌جانشینی از سیستم‌های مختلف طبیعی کره زمین هستند، باید برای نسل حاضر و آینده حفظ و نگهداری شود. همچنین، آنها با شناخت این اصل با یکدیگر توافق کردند که همکاری بین‌المللی برای حفظ بعضی از گونه‌های گیاهان و حیوانات وحشی علیه بهره‌برداری بی‌رویه از طریق تجارت بین‌المللی امری حیاتی و لازم است. از دیگر پیروزی‌ها می‌توان به حذف کلروفلوئوروکربن‌ها (CFCs) تحت‌پروتکل مونترال در سال ۱۹۸۷ که از لایه ازون محافظت می‌کند، توقف شکار نهنگ و کاهش باران اسیدی در کشورهای صنعتی و ممنوعیت تخلیه زباله‌های رادیواکتیو در دریا اشاره کرد.
پایان پلاستیک در ۲۰۲۲
این قطعنامه که در نایروبی امضا شد، با هدف پایان دادن به آلودگی پلاستیک و ایجاد یک توافقنامه الزام‌آور بین‌المللی تا سال ۲۰۲۴ است. این قطعنامه به چرخه حیات کامل پلاستیک، از جمله تولید، طراحی و دفع آن می‌پردازد. این توافقی است. تولید پلاستیک در دهه‌های گذشته به‌طورتصاعدی افزایش یافته است و اکنون به حدود ۴۰۰ میلیون تن در سال می‌رسد؛ رقمی که قرار است تا سال ۲۰۴۰، ۲ برابر شود.
در انتظار فاجعه
اما یکی از مهم‌ترین این کنوانسیون‌ها در سال ۲۰۱۵ در شهر پاریس برگزار شد. کنفرانس تغییرات آب‌وهوایی سازمان ملل که به‌عنوان COP۲۱ نیز شناخته می‌شود، منجر به یک توافق مهم آب‌وهوایی شد. در نشست پاریس ۱۹۵ کشور، نخستین توافق جهانی و الزام‌آور جهانی آب‌وهوا را به‌تصویب رساندند. هدف آن محدود کردن گرمایش زمین به زیر ۲ درجه سانتیگراد و ترجیحا به ۱.۵ درجه سانتیگراد در مقایسه با سطوح پیش از صنعتی شدن است. رضا فلاح، کارشناس تغییر اقلیم در گفت‌وگو با صمت می‌گوید: هیچ مسیر قابل‌اطمینانی برای محدود ساختن افزایش دمای کره زمین به ۱.۵ درجه وجود ندارد و اجرایی نشدن برنامه‌های کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، راهی را جز تحول سریع در رفتار جامعه برای مقابله با اثرات بحران‌های اقلیمی باقی نگذاشته است.
به‌گفته وی، شکاف میان تعهدات کشورها برای کاهش انتشار دی‌اکسید کربن مشهود و آنچه موردنیاز است تا افزایش دما به ۱.۵ درجه محدود شود، موردبررسی قرار گرفته و به نتایج ناامیدکننده‌ای رسیده است. آنچه کشورها تا به حال برای اقدام وعده داده‌اند، حتی اگر به‌صورت کامل هم عملی شود، منجر به افزایش دمای حدود ۲.۵ درجه برای کره زمین می‌شود که موجب رخدادهای شدید جوی فاجعه‌بار در سرتاسر کره زمین خواهد بود.
فلاح بااشاره به اینکه حتی اگر کشورها به معاهده پاریس هم متعهد باشند، باز هم شرایط مطلوبی به‌لحاظ دمایی در انتظار کره زمین نیست، می‌گوید: چنانچه، افزایش دمای حدود یک درجه‌ای که تا امروز با آن مواجه شده‌ایم، منجر به بروز چنین رخدادهایی از آسیا و خاورمیانه تا اروپا و امریکا شده است. حال اگر وعده‌های بلندمدت کشورها برای رسیدن به انتشار کربن صفر تا سال ۲۰۵۰ محقق شود، دمای زمین تا حدود ۱.۸ درجه افزایش خواهد یافت که البته با روند کند اقدامات این‌چنینی، هیچ اطمینانی در رسیدن به این نتیجه وجود نخواهد داشت.
فقط متعهدان زیاد شدند
به‌گفته این اقلیم‌شناس، کشورها در اجلاس اقلیمی گلاسکو (COP۲۶) توافق کردند که تعهدات خود را برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای افزایش دهند، اما با روی کار آمدن اجلاس COP۲۷ در شرم‌الشیخ مصر، فقط با افزایش تعهدات چند ده کشور مواجهیم که تنها یک درصد از انتشار گازهای گلخانه‌ای را تا سال ۲۰۳۰ کاهش خواهند داد.
وی می‌گوید: این در حالی است که برای رسیدن به هدف افزایش دمای ۱.۵ درجه، میزان انتشار این گازها در جهان باید کمابیش ۵۰ درصد کاهش یابد. بنابراین، وقایعی چون امواج حرارتی (افزایش شدید دما)، سیل‌ها و توفان‌های مرگبار، تغییرات شدید الگوی بارش، آتش‌سوزی جنگل‌ها و از بین رفتن گونه‌های زیستی در سال‌های پیش‌رو، به‌وضوح افزایش خواهند یافت.
تهران، میزبان کنفرانس گردوغبار
بی‌شک میزبانی کنوانسیون‌ها و کنفرانس‌های محیط‌زیستی می‌تواند در جلب‌توجه کشورهایی که نقش مهمی در توسعه پایدار محیط‌زیست دارند، موثر باشد. همچنین، به انتقال دانش و فناوری میان کشورها هم کمک شایانی می‌کند. محمد سلاجقه، رئیس سازمان محیط‌زیست خبر از برگزاری نشست بین‌المللی گردوغبار در تهران داد.
وی گفت: در این راستا با پیگیری‌های انجام‌گرفته، موضوع گردوغبار در قطعنامه مجمع عمومی سازمان ملل متحد طرح شد و به‌سبب آن، کنفرانس بین‌المللی مقابله با پدیده گردوغبار در سطح بلندپایه تاریخ ۹ و ۱۰ سپتامبر امسال در تهران برگزار خواهد شد.
داریوش گل‌علیزاده، رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان محیط‌زیست در گفت‌وگو با صمت درباره این نشست بین‌المللی می‌گوید: این نشست در راستای هم‌افزایی و تبادل تجربیات بین کشورها برگزار خواهد شد. در واقع، در پی تصمیماتی است که در سازمان ملل گرفته شد. در این نشست بین‌المللی نزدیک به ۳۰ کشور که نقش جدی در بروز پدیده گردوغبار دارند، قرار است به تهران بیایند. هدف تقویت دیپلماسی در حوزه گردوغبار است که در بیانات رهبر معظم انقلاب هم به آن اشاره شده است. به‌اعتقاد وی، ایجاد صندوق‌های مالی مشترک در جریان کنوانسیون‌ها می‌تواند کشورها را به اهداف مشخص و معینی برساند. در حقیقت، با ایجاد صندوق‌های مالی مشترک می‌توان پروژه‌های مشترکی را در راستای منافع گروهی کشورها تشخیص داد؛ به‌گونه‌ای که منافع این نشست می‌تواند متوجه کل منطقه شود.
به‌گفته گل‌علیزاده، در این کنوانسیون‌ها می‌توان از طریق تبادل تجربیات کشورها و ارائه فناوری‌ها و همچنین کمک‌های مالی اقدامات مهمی را در راستای بهبود وضعیت محیط‌زیست پیگیری کرد و به‌ثمر رساند. در چند دهه اخیر، این کنوانسیون‌ها رشد زیادی کرده و به همکان میزان تعهدات کشورها بیشتر شده است. به باور من، کشورهای توسعه‌یافته که صاحب تکنولوژی هستند، باید در جریان این کنوانسیون‌ها به‌ویژه معاهده پاریس به‌منظور همکاری با کشورهای در حال توسعه قرار بگیرند تا هم حمایت مالی و هم فناوری‌های لازم را انتقال بدهند.
توسعه‌یافته‌های بی‌مسئول
به‌گفته وی، از آنجایی که کشورهای توسعه‌یافته که سهم بیشتری نسبت به کشورهای در حال توسعه در انتشار گازهای گلخانه‌ای دارند، باید در دل این کنوانسیون‌ها تعهدات بیشتری را بپذیرند؛ اما متاسفانه این اتفاق نیفتاد. در ایران رویکردهای متنوعی برای کاهش کربن داریم که یکی از آنها بحث اقتصاد کم‌کربن است که بسیاری از این موارد در اسناد و سیاست‌های کشور درج شده است. وی می‌گوید: درست است که کشور ما در انتشار گازهای گلخانه‌ای سهم دارد، اما با فاصله بسیار زیاد از ۴ کشور ابتدایی در لیست سیاه انتشار کربن نظیر روسیه، چین، امریکا و هند قرار دارد.
آسمان مرز ندارد
وی بااشاره به نقش شرکت‌های دانش‌بنیان در دسترسی به فناوری‌هایی که موجب تسهیل فرآیند محافظت از محیط‌زیست می‌شود، می‌گوید: توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان فرصتی بود که در خلال تحریم‌ها ایجاد شد، اما همچنان در دسترسی به برخی فناوری‌ها محدودیت داریم.
از آنجایی که موضوع محیط‌زیست فرامرزی است، نیاز به همکاری‌های بین‌المللی به‌شدت احساس می‌شود. در شرایط وقوع مخاطرات ناشی از تغییرات اقلیمی به‌تدریج تمامی کشورها درگیر آن می‌شوند و هیچ کشوری جان سالم به در نمی‌برد. به‌اعتقاد وی، تغییرات اقلیمی هم در حوزه تامین غذا، فرسایش خاک، خشکسالی، بیابان‌زایی، زوال تنوع‌زیستی و آتش‌سوزی و همچنین اختلال در صنعت گردشگری کسب‌وکارها اثر منفی خود را نشان داده است و باید کاری کنیم که اینها را به‌حداقل برسانیم.
سخن پایانی
تنها یک دقیقه به پایان جهان باقی است. این سخنی بود که بوریس جانسون، نخست‌وزیر سابق انگلیس در COP۲۶ برای توصیف بحران‌های ناشی از تغییرات اقلیمی بیان کرد. وی در سخنانش گفته است که آنچه غم‌انگیز است، این است که تغییرات آب‌وهوایی فیلم سینمایی نیست و آخرالزمان به‌واسطه وقوع تغییرات آب‌وهوایی یک واقعیت است. همچنین، آنتونیو گوترش، دبیر کل سازمان ملل معتقد است: تغییر اقلیم یک چالش جهانی پیش‌روی بشر است که از نظر اهمیت، هم‌رده با رکودهای اقتصادی عظیم و جنگ قرار می‌گیرد و خود می‌تواند سبب به‌وجود آمدن آوارگان اقلیمی و منجر به جنگ آب و کربن شود. تغییر اقلیم سبب از بین رفتن سواحل که حدود ۷۰ درصد مردم جهان در آنها زندگی می‌کنند، می‌شود و خشکسالی و شیوع بیماری‌های نوپدید و بازپدید را در پی خواهد داشت و علاوه بر تهدید سلامتی، امنیت غذایی را نیز تهدید می‌کند. آنچه مسلم است، ما تنها با همکاری می‌توانیم با چالش‌های بحران تغییر اقلیم مقابله کنیم./ روزنامه صمت
