تلاش کشور‌های بریکس برای تضعیف سلطه دلار - افق اقتصادی

گروه بریکس که ۲۲ سال قبل گلدمن ساکس از آن به عنوان قدرت‌های برتر در پیش‌بینی اقتصادی جهان نام برد در چند روز گذشته از ۵ کشور به ۱۱ کشور افزایش پیدا کرد. نام این گروه از اتصال حرف اول کشور‌های عضو یعنی برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی تشکیل شده است. پانزدهمین اجلاس سران گروه بریکس برگزار و عضویت کشور‌های ایران، عربستان، امارات، آرژانتین، مصر و اتیوپی در این گروه پذیرفته شد. این عضویت از ابتدای ژانویه ۲۰۲۴ رسمیت خواهد یافت.

بریکس، مشابه پیمان‌ها و ائتلاف‌های اقتصادی واجد سیاست‌های خاص خود در حوزه تجارت، سرمایه‌گذاری، شرکت‌های خرد، کوچک و متوسط، تامین مالی، تغییرات اقلیمی، انرژی، توسعه زیرساخت، امنیت غذایی و در نهایت توسعه انسانی است.

اخیرا کارشناسان و صاحب نظران اقتصادی نظرات متفاوتی درباره آینده دلار آمریکا ارائه کرده‌اند؛ برخی می‌گویند که به تدریج ضعیف خواهد شد و برخی نیز به شتاب ضعف آن اعتقاد دارند. در این بین، اما برخی دیگر بر این باورند که همچنان قوی خواهد ماند تا اینکه به تنها ارز بین‌المللی باثبات تبدیل خواهد شد.

سلطه دلار بر تجارت جهانی چگونه آغاز شد و آیا می‌توان به آن پایان داد؟ آمریکا مدت‌های مدیدی است به لطف قدرت پول خود بر تجارت جهانی تسلط داشته است، اما اخیرا کارشناسان و صاحب نظران اقتصادی نظرات متفاوتی درباره اینده دلار آمریکا ارائه کرده اند؛ برخی می‌گویند که به تدریج ضعیف خواهد شد و برخی نیز به شتاب ضعف آن اعتقاد دارند. در این بین، اما برخی دیگر بر این باورند که همچنان قوی خواهد ماند تا اینکه به تنها ارز بین المللی باثبات تبدیل خواهد شد.

روزنامه فرانسوی لوفیگارو با اشاره به این موضوع می‌نویسد: «سلطه پول آمریکا بر جهان با تبدیل آن به یک سلاح در جنگ روسیه و اوکراین رو به افول است، زیرا تحریم‌های اقتصادی غرب علیه روسیه بر سیستم‌های اقتصادی، تجاری و مالی جهان تاثیر گذاشته و نگرانی‌هایی را در خصوص تعدیل نظام مالی جهانی ایجاد کرده است.»

با اشاره به اینکه یکی از مسائل اصلی مورد بحث، وضعیت دلار آمریکا است، آمده است: زمانی که آمریکا بین سال‌های ۱۹۶۴ و ۱۹۷۱ میلادی موافقت کرد که طلا را با قیمت ثابت ۳۵ دلار در هر اونس جایگزین کند، دلار به اولین ارز ذخیره و مبادله بلامنازع جهان تبدیل شد بنابراین بانک‌های مرکزی به سوی دلار هجوم آوردند تا ذخایر ارزی خود را افزایش دهند به ویژه اینکه سپرده گذاری آن علاوه بر سهولت مدیریت، مانند طلا پایدار بود ودر نتیجه چنین به نظر می‌رسید که آمریکایی‌ها با چاپ مقداری دلار، طلا تولید می‌کنند.

سپس بانک فرانسه از سال ۱۹۶۵ به طور سیستماتیک شروع به جایگزینی طلا با دلار کرد و آمریکا در ۱۵ آگوست ۱۹۷۱ بدون هماهنگی قبلی با هیچ یک از متحدان خود با پایان دادن به رابطه مستقیم بین‌المللی دلار و طلا، جهان را غافلگیر کرد.

از سال ۱۹۷۳ میلادی با افزایش شدید قیمت نفت (ماده خامی که صورت حساب آن فقط با دلار صادر می‌شود) معضل «پترو دلار» (دلار نفتی) پدید آمد، در این هنگام مبالغ هنگفت ناشی از بازار انرژی به عنوان اولویت در بازار‌های آمریکا سرمایه گذاری شد و برتری نسبی را برای اقصاد آمریکا به ارمغان آورد و منجر به سرخوردگی شدید در میان شرکای اروپایی آمریکا گشت.

بریکس به دنبال تغییر ساز و کار‌های جهانی

به نظر می‌رسد گروه بریکس در کوتاه مدت به دنبال تغییر نرم در ساز و کار‌های جهانی و در بلندمدت به دنبال ایجاد تغییرات جدی و جدید در نظم بین‌المللی است.

در اجلاس سال ۲۰۲۰ راهبرد همکاری اقتصادی اعضای گروه تا سال ۲۰۲۵ در سه بسته شامل بسته «تجارت، سرمایه گذاری، فاینانس»، بسته «اقتصاد دیجیتال» و بسته «توسعه پایدار» به تصویب اعضا رسید. در سال ۲۰۲۱ نیز موضوعاتی نظیر «به رسمیت شناختن سیستم‌های چندجانبه تجاری و مالی در اقتصاد جهانی» و «رشد متوازن و توسعه همه جانبه و فراگیر» مطرح شد.

ظرفیت‌های بریکس در ۹ بخش اصلی که در واقع سیاست‌های آن را شکل می‌دهد خلاصه می‌شود. سیاست‌های کلان گروه بریکس شامل تجارت، سرمایه گذاری، توسعه شرکت‌های خرد، کوچک و متوسط، تامین مالی، مقابله با تغییرات اقلیمی، گسترش فناوری‌های نو در بخش انرژی، توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل، امنیت غذایی و توسعه انسانی است.

اقتصاد دیجیتال و تربیت کارگر ماهر از اهداف بریکس

از جمله برنامه‌هایی که در قالب توسعه انسانی گروه بریکس هدفگذاری شده می‌توان به بخش سلامت، دسترسی به خدمات دیجیتال، تربیت کارگر ماهر برای صنایع پیشرفته، تسهیل رفت و آمد متخصصین دانشگاهی، نیروی کار و متخصصین سلامت درون کشور‌های عضو، تضمین تجهیز کارگران به ابزار کار و مهارت به‌روز متناسب با انقلاب صنعتی چهارم و … اشاره کرد. ارتباط مردم با مردم به عنوان یک ضرورت مشترک برای همه اعضای بریکس مطرح شده است.

در ارزیابی از سرفصل توسعه انسانی کشور‌های گروه بریکس انتظار می‌رود که مناسبات انسانی بین مردم کشور‌های عضو افزایش پیدا کند و شاهد رفت و آمد‌های بیشتری در زمینه‌های مختلف تجاری، گردشگری، آموزشی، سلامت و … بین کشور‌های عضو باشیم.

پیوستن ایران به ائتلاف بریکس به نظر می‌رسد بازی برد ـ برد برای هردو طرف محسوب می‌شود. در واقع پنج کشور قبلی بریکس با علم به اهمیت شش عضو جدید، آن‌ها را در این گروه پذیرفته اند. هم ایران و هم کشور‌های عضو این گروه می‌توانند از مزیت‌های اقتصادی، علمی، سیاسی و راهبردی ایران به عنوان قلب خاورمیانه برای تقویت بنیه اقتصادی و علمی خود استفاده کنند.

محدودیت کشور‌های در پذیرش برخی قواعد

مطابق گزارشی که مرکز پژوهش‌های مجلس در سال گذشته ارایه کرد ایران ممکن است در اجرای برخی سیاست‌های بریکس از جمله قواعد تجارت آزاد، روابط با کشور‌های عضو و توسعه انسانی در بخش‌هایی مثل سند ۲۰۳۰ دچار محدودیت‌هایی باشد. همچنین ایران، پیوستن به کنوانسیون تغییرات اقلیمی پاریس را که از جمله برنامه‌های گروه بریکس محسوب می‌شود مشروط به برداشته شدن تحریم‌ها کرده است. البته ممکن است هریک از ۱۱ عضو گروه بریکس در اجرای اهداف این ائتلاف با محدودیت‌هایی در قوانین و مقررات خود مواجه باشند.

اما یکی از مهمترین کارکرد‌های ائتلاف بریکس در کوتاه مدت می‌تواند مقابله با تحریم‌هایی باشد که بعضا کشور‌های غربی به سایر کشور‌ها از جمله کشور‌های در حال توسعه تحمیل می‌کنند. ایجاد یک ارز جدید توسط بریکس می‌تواند راه حلی مناسب برای کاستن از اثرات تحریم‌های آمریکا باشد.

پیشنهاد پوتین برای استفاده از ارز ذخیره بین‌المللی در بریکس

پوتین در اجلاسیه دوره قبل بریکس بیان کرده بود که ایجاد یک ارز ذخیره بین‌المللی بر اساس سبد ارزی کشور‌های عضو در حال بررسی است. اما اجرای این هدف مستلزم آن است که همکاری چندجانبه درهم تنیده‌ای در حوزه اقتصاد میان اعضا شکل بگیرد. البته جایگاه اقتصادی اعضا و میزان تبادل اقتصادی میان آن‌ها به صورت بالقوه، ظرفیت شکل گیری و تقویت یک ارز جدید را ایجاد کرده، اما اینکه چقدر این مهم عملیاتی باشد فعلا در هاله‌ای از ابهام است.

ایران ضمن اولویت دادن به منافع ملی خود می‌تواند از مزیت‌های ژئواکونومیک و ژئوپلیتیک گروه بریکس استفاده کند. تقویت اتصال ایران به مسیر‌های اقتصادی و تجاری مرتبط با کشور‌های عضو می‌تواند ظرفیت بالقوه جغرافیای اقتصادی ایران را فعال کند.

ایران کشوری استراتژیک در بریکس

نقش ممتاز راهبردی ایران مزیت بسیار مهمی در اجرای اهداف اقتصادی‌اش در چارچوب بریکس محسوب می‌شود. به طور مثال اگر ایران بتواند به عنوان پل ارتباطی هند و روسیه تبادلات اقتصادی خود با این دو کشور را افزایش دهد ممکن است هند را متقاعد کند تا از کنش ذیل نظام تحریمی آمریکا درخصوص مجوز‌های اوفک خارج شود. مزیت راهبردی ایران به عنوان نقطه اتصال آسیا به اروپا در اجرای این هدف بسیار موثر خواهد بود.

در این زمینه اقداماتی طی سال‌های اخیر صورت گرفته که توسعه بندر چابهار، توسعه سواحل مکران و رسیدن کالا‌ها از بنادر روسیه به خلیج فارس از طریق ایران که مسیر سفر را از ۴۵ روز فعلی به ۱۰ روز کاهش می‌دهد از جمله کار‌های در حال انجام است. در همین راستا اردیبهشت امسال توافقنامه احداث راه آهن رشت ـ آستارا بین ایران و روسیه منعقد شد.

به طور خلاصه می‌توان گفت بریکس ظرفیت مناسبی برای ایجاد ائتلاف ذیل موضوعات مختلف ایجاد کرده و مهم آن است که خواسته‌های کلان اقتصادی جمهوری اسلامی ایران از فضای جهانی چه باشد. فاصله گرفتن از بازار سنتی، حمایت از تولیدکننده مبتنی بر قواعد زنجیره ارزش، ایجاد حسابداری اقماری، حرکت از حمایت‌های تعرفه‌ای و گمرکی به سمت حمایت‌های غیرتعرفه‌ای، سرمایه گذاری در راستای ایجاد ارزش افزوده، شکل گیری صنایع ایجاد ارزش افزوده، سازماندهی صنعتی جدید، تسهیل‌گری رویه‌های تجاری و افزایش اثرگذاری بر روابط بین‌المللی از جمله مزیت‌های اتصال به گروه بریکس محسوب می‌شود.

درخشش ایران، عربستان و امارات در موضوع انرژی

لاوروف ـ وزیر خارجه روسیه درخصوص اهمیت الحاق کشور‌های جدید به گروه بریکس گفته است: پس از ملحق شدن عربستان سعودی، ایران و امارات متحده عربی به بریکس، موضوع انرژی در پرتو جدیدی خواهد درخشید و تقاضای زیادی هم ایجاد خواهد شد. توافقی وجود دارد که برای تشکیل سیستم‌های مالی جایگزین سخت کار کنیم و این کمکی به تسهیل کار بانک توسعه بریکس خواهد بود. در بریکس هیچ هژمونی‌ای که آمریکا در سازمان‌های بین‌المللی اعمال می‌کند، وجود ندارد.

روز گذشته سید ابراهیم رئیسی ـ رئیس جمهوری کشورمان – در پانزدهمین نشست سران بریکس در آفریقای جنوبی شرکت کرد. رییس جمهور پس از بازگشت در تشریح دستاورد‌های عضویت ایران در بریکس گفت: گروه بریکس در نقاط مختلف دنیا اعضای قابل توجهی دارد که سهم بزرگی از جمعیت، تولید ناخالص داخلی و وسعت سرزمینی دنیا را به خود اختصاص داده‌اند. ائتلاف‌های جهانی نظیر بریکس و شانگهای، ائتلاف‌های نوظهوری هستند که کاملا مخالف یکجانبه‌گرایی بوده و با نگاه احترام به استقلال کشور‌ها برای همگرایی و همکاری در جهت پیشرفت امور ملت‌ها تشکیل شده‌اند.

تبدیل دلار به سلاح

در سال ۲۰۱۴ میلادی، بانک بی ان پی پاریبا (BVP) به دلیل حمایت مالی از صادرات کوبا، سودان و ایران، حمایت مالی کرد و، چون این سه کشور تحت تحریم آمریکا بودند، مجبور به پرداخت ۹ میلیارد دلار به این کشور شد.

این همان روشی است که آمریکایی‌ها با آن قوانین خود را بر سایر کشور‌های جهان تحمیل کردند در نتیجه شرکت‌های اروپایی مجبور بودند به قوانین این کشور تمکین کنند و ایران را پس از خروج یک طرفه دونالد ترامپ از برجام، در سال ۲۰۱۸ میلادی ترک کنند.

گام بعدی تبدیل دلار به سلاح، مسدود کردن ذخایر ارزی دلاری بانک مرکزی روسیه در سال ۲۰۲۲ میلادی پس از جنگ این کشور علیه اوکراین بود که باعث شد سران غیر غربی به خود بگویند: «اگر در حال جنگ با یک کشور همسایه باشم و این درگیری آمریکا را راضی نکند، بخش بزرگی از ذخایر ارزی خارجی ام را از دست می‌دهم پس تجارتم با دلار را تا حد زیادی کاهش خواهم داد.» و این همان کاری است که روسیه اکنون در حال انجام آن است.

علاوه براین، کشور‌های بریکس (برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی) برای ایجاد ارز اختصاصی جهت تامین مالی مبادلات خود در حال برنامه ریزی هستند و چین نیز قبلا سیستم تسویه الکترونیکیی خود را توسعه داده است که جایگزینی برای سیستم سوئیفت تحت کنترل غرب ارائه می‌کند.

با همه این اوصاف، براساس نوشته لوفیگارو «دلار زدایی از جهان یک شبه کامل نمی‌شود، زیرا روشن است جنبشی که آغاز شده برگشت ناپذیر است.»