به گزارش اکوایران، دولت اعلام کرده است که مرحله سوم توزیع کالابرگ الکترونیکی برای دهک‌های اول تا سوم از ابتدای هفته جاری آغاز شده. طبق سخنان سخنگوی دولت ، واریز کالابرگ دهک‌های چهارم تا هفتم نیز به زودی انجام خواهد شد. توزیع کالابرگ الکترونیکی از اواخر سال ۱۴۰۲ آغاز شد و به‌دلیل استقبال عمومی و تداوم وضعیت […]
به گزارش اکوایران، دولت اعلام کرده است که مرحله سوم توزیع کالابرگ الکترونیکی برای دهک‌های اول تا سوم از ابتدای هفته جاری آغاز شده. طبق سخنان سخنگوی دولت ، واریز کالابرگ دهک‌های چهارم تا هفتم نیز به زودی انجام خواهد شد. توزیع کالابرگ الکترونیکی از اواخر سال ۱۴۰۲ آغاز شد و به‌دلیل استقبال عمومی و تداوم وضعیت تورمی اقتصاد ایران، اجرای آن همچنان ادامه دارد. اما کالابرگ الکترونیکی چیست و چه عواملی منجر به اتخاذ چنین سیاستی شده‌اند؟
بازگشت سیاست‌های حمایتی در سایه تورم و کاهش رشد اقتصادی
دولت‌ها به شیوه‌های متفاوتی همچون وضع تعرفه، قیمت‌گذاری و قواعد ورود و خروج سختگیرانه در بازار مداخله می‌کنند. هر شکلی از دخالت پیامدهای منحصر بفردی می‌تواند داشته باشد. دولت ایران همواره مداخلات مختلفی را در انواع بازارها داشته است. به‌طوری‌که، قیمت‌گذاری بسیاری از کالاهای خصوصی توسط دولت انجام می‌شود. علاوه بر این، انواع حمایت‌های دولتی از خانوارها صورت می‌گیرد. در چند سال اخیر، با کاهش رشد اقتصادی بحث اعطای کوپن یا کالابرگ الکترونیک یا سیاست‌های مشابه برای تأمین نیازهای غذایی اقشار کم‌درآمد دوباره در دستور کار قرار گرفت.
کالابرگ الکترونیک یکی از انواع پرداخت یارانه است که معمولا به‌منظور حمایت از سبد خوراکی خانوارها پرداخت می‌شود. پس از حذف ارز ۴۲۰۰ تومانی در سال ۱۴۰۱ و افزایش قیمت کالاهای اساسی، دولت به‌جای تخصیص ارز، سیاست پرداخت مستقیم یارانه نقدی و سپس کالابرگ الکترونیکی را در پیش گرفت. در این طرح دولت به‌جای واریز مستقیم یارانه نقدی، مقداری اعتبار خرید به هر خانوار برای تهیه کالاهای اساسی و ضروری اختصاص می‌دهد. بدین ترتیب خانوارها می‌توانند اقلام مورد نیاز خود را بدون پرداخت نقدی خریداری کنند و در عین حال دولت مصرف کالاهای استراتژیک را کنترل و مدیریت کند.
کالابرگ الکترونیکی شامل چه کالاهایی می‌شود؟
اگرچه این سیاست یادآور کوپن‌های کاغذی در دوران جنگ تحمیلی است، اما کارکرد کالابرگ الکترونیکی متفاوت است. کوپن در دوره جنگ تحمیلی به‌دلیل کمبود کالا در دوره جنگ بود و این کوپن‌ها بین همه افراد جامعه توزیع می‌شد. اما امروزه، کالابرگ الکترونیکی نه به‌دلیل بحران، بلکه به‌عنوان یک سیاست حمایتی هدفمند برای افزایش قدرت خرید دهک‌های پایین جامعه توزیع می‌شود تا خانوارها بتوانند کالاهای اساسی موردنیاز خود را تهیه کنند.
بر اساس دستورالعمل‌های موجود، دهک‌های اول تا هفتم مشمول این طرح هستند و میزان اعتبار دریافتی برای دهک‌های پایین‌تر بیشتر است. کالاهای تحت پوشش کالابرگ الکترونیکی معمولا اقلام خوراکی پایه و اساسی هستند. با مشورت از انستیتو تغذیه ۱۱ قلم موادغذایی به‌منظور تامین حداقل کالری، ریزمغذی، پروتئین و ویتامین‌های بدن هر فرد در سبد موردنظر وجود دارد که شامل شیر، ماست، پنیر، تخم مرغ، گوشت مرغ ماشینی، روغن مایع، ماکارونی، برنج، قند شکسته شده و شکر، حبوبات و گوشت منجمد گوساله می‌شود.
آغاز سیاست‌های کوپنی در ایران
توزیع کالابرگ (کوپن) در ایران سابقه‌ای طولانی دارد. اولین بار در دوران اشغال ایران در جنگ جهانی دوم (۱۳۱۹–۱۳۲۳) دولت مجبور به اجرای جیره‌بندی گسترده شد و کوپن برای کالاهای اساسی مانند قند، شکر، روغن و نان توزیع گردید. در آن دوره، ایران زیر اشغال نیروهای بریتانیا و شوروی قرار داشت و بحران غذایی حاد باعث شد دولت وقت با تعیین سهمیه و صدور کوپن، کالای کمیاب را منظم توزیع کند.
پس از انقلاب اسلامی، در دهه ۶۰ به‌دنبال وقوع جنگ تحمیلی بین ایران و عراق، مجددا نظام کوپن‌داری به‌طور گسترده اجرا شد. در این ۸ سال، علاوه بر کالاهای خوراکی، بسیاری از حامل‌های انرژی و نهاده‌های مصرفی هم با کوپن عرضه می‌شدند.
در دهه‌های بعد از جنگ، استفاده از کوپن در ایران کاهش یافت و تمرکز بر پرداخت نقدی یارانه یا آزادسازی نسبی قیمت‌ها بود. با این حال در سال‌های اخیر و به‌ویژه پس از شروع تحریم‌های جدید بین‌المللی و رشد سریع تورم، بار دیگر ضرورت توزیع کالاهای اساسی مطرح شده است. این سیاست اولین بار در دولت دوازدهم مطرح شد. دولت سیزدهم نیز برای کاهش موقتی فشار قیمتی خانوارهای کم درآمد طرح کالابرگ الکترونیکی را از اواخر سال ۱۴۰۲ اجرا کرد. طرحی که اعتبارات دریافتی آن ذیل تبصره هدفمندی یارانه‌های قانون بودجه سال ۱۴۰۲ قرار گرفت. متن قانون تأمین منابع مورد نیاز برای یارانه جدید را از طریق اعتبارات متفرقه تعیین کرد، اما همچنان منبع پایداری برای تأمین اعتبارات کالابرگ الکترونیکی در نظر گرفته نشده بود.
کارکرد کالابرگ الکترونیکی در جنگ
با هم‌زمانی اجرای مرحله سوم کالابرگ با تنش‌های منطقه‌ای مانند جنگ ایران و اسرائیل، این پرسش مطرح می‌شود که آیا سیاست‌های یارانه قیمتی برای دوره‌های بحران مناسب‌ترند یا خیر؟
مطالعه‌ای با عنوان «تخمین اثرات رفاهی توزیع کالاهای کوپنی» به سرپرستی محمد وصال استادیار دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف صورت گرفته که اثرات رفاهی توزیع کالابرگ به سه کالای اساسی برنج، روغن و قند و شکر در دوره جنگ ایران و عراق بررسی شده است. یافته‌های این مطالعه نشان می‌دهد سیاست‌های حمایتی همچون یارانه نقدی و یارانه قیمتی رفاه اقشار مختلف را به طرق متفاوتی تحت تأثیر قرار می‌دهد.
نتایج این مقاله حاکی از آن است که توزیع یارانه نقدی موجب افزایش رفاه کل جامعه، حتی اگر اندک باشد، می‌شود و خانوارهای کم‌درآمد از یارانه نقدی نفع بیشتری می‌برند تا از کالابرگ. انتخاب کالایی خاص برای یارانه‌دهی (مثل روغن یا شکر) باعث محدود شدن انتخاب و کاهش کارایی مصرف در خانوارهای فقیر می‌شود. در عین حال، حذف یارانه‌های قیمتی برای اقشار پردرآمد خوشایند نیست و ممکن است مقاومت اجتماعی یا سیاسی ایجاد کند. نویسندگان مقاله تأکید دارند که اگر هزینه‌های جانبی مثل تشکیل صف، فساد در توزیع یا ناکارآمدی شبکه تأمین کالا هم به حساب بیاید، برتری یارانه نقدی از نظر رفاهی و اقتصادی حتی بیشتر خواهد بود.
همچنین، با توجه به شرایط پرتنشی که بر کشور حاکم است، امکان تداوم این سیاست و مشمولیت سایر دهک‌های درآمدی نیز وجود دارد.
یارانه نقدی یا کالابرگ؟ مسئله این است
کالابرگ الکترونیکی در ایران پاسخی است به فشارهای تورمی، حذف ارز ترجیحی و نیاز به حمایت هدفمند از خانوارهای کم‌درآمد. اگرچه این ابزار از لحاظ تاریخی ریشه در سیاست‌های جیره‌بندی دارد، امروز بیش از آنکه برای مدیریت کمبود باشد، برای بازتوزیع یارانه‌ها به‌کار می‌رود. گزارش‌ها و پژوهش‌ها نشان می‌دهند که یارانه نقدی نسبت به یارانه قیمتی اثر رفاهی بیشتری دارد، به‌ویژه برای دهک‌های پایین. کالابرگ آزادی انتخاب را محدود می‌کند و ممکن است ناکارایی مصرفی به‌دنبال داشته باشد. با در نظر گرفتن هزینه‌های اجرایی، صف، فساد و نارضایتی اجتماعی، یارانه نقدی در بلندمدت سیاست کارآمدتری به‌نظر می‌رسد. در شرایط بحران، شاید کوپن ابزاری فوری برای کنترل بازار باشد، اما در وضعیت پایدار، باید بازاندیشی در طراحی نظام‌های حمایتی صورت گیرد تا ضمن حفظ عدالت، کارایی هم قربانی نشود.
