روند تولید و تجارت برق ایران؛ صادرات به عراق واردات از پاکستان - افق اقتصادی

به گزارش اکوایران؛ بررسی‌ها نشان می‌دهد در حال حاضر، ایران به کشورهای عراق، افغانستان و پاکستان برق صادر کرده، با کشورهای ارمنستان و آذربایجان دارای مبادلات دوجانبه بوده و از کشور ترکمنستان برق وارد می کند. با این وجود، سهم صادرات برق نسبت به تولید برق اندک بوده است.

وزارت نیرو در سال ۱۴۰۱ حدود ۵ میلیارد کیلووات ساعت برق صادر کرده که با ظرفیت بالقوه صادراتی ایران فاصله دارد. این در حالی که قوانین و اسناد بالادستی مربوطه، افزایش صادرات برق و تبدیل ایران به مرکز مبادلات (هاب) انرژی منطقه را مورد توجه قرار داده اند. باتوجه به هدف گذاری کمی برنامه هفتم پیشرفت مبنی بر افزایش تبادل برق به میزان ۲۰ میلیارد کیلووات ساعت در سال پایانی این برنامه پیش‌بینی شده است.

 مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی به بررسی فرصت ها و راهکارهای توسعه تجارت برق ایران پرداخته و در این گزارش به این موضوع اشاره کرده که باتوجه به پتانسیل بالقوه تولید برق (از جمله برق تجدیدپذیر)، موقعیت راهبردی ایران در منطقه، وجود تفاوت زمانی قابل‌توجه در زمان اوج مصرف کشورهای همسایه و شرایط اقلیمی متفاوت در کشورهای هم‌جوار، قابلیت افزایش صادرات برق و تبدیل کشور به مرکز تجارت و تبادل برق منطقه وجود دارد. در این راستا، افزایش مجموع تبادل برق به میزان ۲۰ میلیارد کیلووات ‌ساعت، از جمله هدف‌گذاری‌های برنامه هفتم پیشرفت در بخش برق بوده است.

عمده بازارهای صادراتی

در این گزارش به این نکته اشاره شده که هرچند ایران از جمله کشورهای صادرکننده برق در منطقه محسوب‌ می‌شود، اما باتوجه به میزان قابل‌توجه تولید برق در کشور (۳۶۰ میلیارد کیلووات‌ساعت در سال ۱۴۰۱)، صادرات برق حدود ۵ میلیارد کیلووات‌ ساعت در سال بوده و سهم بسیار کمی (کمتر از ۱.۵ درصد) را به خود اختصاص داده است. عمده صادرات برق ایران نیز به کشور عراق بوده و بیشترین واردات برق از کشور ترکمنستان انجام‌ می‌شود.

با این شرایط می‌توان گفت عمده بازارهای صادراتی ایران کشورهای «عراق»، «افغانستان» و «پاکستان» بوده، با کشورهای «ارمنستان» و «آذربایجان» دارای مبادلات دوجانبه است و از کشور «ترکمنستان» برق وارد می‌کند. همچنین در چند سال گذشته به خاطر برخی از اختلافات مالی، بین «ترکیه» و «ایران» هیچگونه مبادله برق صورت نگرفته است.

همچنین طبق گزارش‌های موجود، ظرفیت خطوط انتقال برق ایران به کشورهای هم‌جوار حدود ۳۷۵۸ مگاوات است و در حدود ۸۰۰ مگاوات ظرفیت انتقالی جدید نیز در دست اجراست.

بررسی‌ها نشان می‌دهد روند واردات برق «عراق» در سال ۲۰۲۱ از میانگین ۵ سال گذشته کمتر بوده که یکی از عوامل آن افزایش تولیدات داخلی است. همچنین عراق به دنبال راههایی برای تنوع بخشیدن به منابع برق وارداتی خود است. منابع مورد بررسی علاوه بر ایران شامل کشورهای «عضو شورای همکاری خلیج فارس»، «ترکیه» و «اردن» هم می‌شود.

 از سوی دیگر هزینه تولید برق داخلی در «افغانستان» به دلیل کمبود منابع انرژی بالاست و ازسویی اوج تقاضا در این کشور برخلاف ایران در فصل زمستان است، بنابراین موقعیت‌های صادراتی مناسبی در این کشور وجود دارد، اما شبکه سراسری برق در افغانستان وجود ندارد و ازآنجا که مراکز عمده مصرف برق این کشور مانند «پاکستان» در شرق آن کشور است، برای دسترسی به بازارهای عمده برق افغانستان، نیاز به احداث خطوط انتقال برق در آن کشور است.

بررسی‌ها همچنین نشان می‌دهد صنعت برق در «ترکمنستان» از نقاط مثبت اقتصاد این کشور بوده و از مهمترین منابع درآمد ارزی این کشور است. از مجموع صادرات برق این کشور ۵۷ درصد آن به ایران ارسال می شود. این کشور در زمینه مبادلات برق فقط صادرکننده بوده و برای سال های آینده، صادرات حدود ۹ میلیارد کیلووات ساعت برق را به کشورهای همسایه ازجمله «افغانستان»، «ایران»، «قرقیزستان» و «ازبکستان» برنامه‌ریزی کرده است. در این زمینه ایران می تواند به عنوان مسیر انتقال برق تولیدی از این کشور به سایر کشورها باشد. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد میزان صادرات برق ارمنســتان طی ۵ سال گذشته به دلیل رشد مصرف داخلی و عدم تناسب توســعه تولید با آن، رشد نزولی داشته است. کشورهای «آذربایجان» و «ترکیه» نیز در سال ۲۰۲۱ نسبت به میانگین ۵ سال گذشته خود صادرات برق بیشتری داشته اند.

مقایسه تولید برق ایران کشورهای منتخب

حجم خالص تجارت برون مرزی برق ایران در مقایسه با چند کشور منتخب در سال ۲۰۲۱ نشان داده شده است. در سال ۲۰۲۱ ایران در تولید برق در جایگاه دوازدهم جهان و در خالص تجارت برق برون مرزی در جایگاه هجدهم جهان قرار دارد. هرچند که جایگاه ایران در تجارت برق در منطقه دارای موقعیت ویژه و ممتازی است، اما باتوجه به جایگاه تولید برق ایران در جهان و ظرفیت هایی که به دلیل موقعیت جغرافیایی ایران، منابع سرشار و نیاز بالای کشورهای همسایه به برق وجود دارد، می توان در این زمینه اقدامات بیشتری انجام داد. در حال حاضر خطوط انتقال برق ایران به «افغانستان»، «پاکستان»، «ترکمنستان»، «آذربایجان»، «ارمنستان»، «ترکیه» و «عراق» متصل است. ظرفیت مبادلات برق خطوط موجود و همچنین برنامه‌های در دست اجرا با هدف افزایش ظرفیت ارائه شده است.

بررسی‌ها نشان می‌دهد ایران می‌تواند با بهره‌گیری از موقعیت ممتاز ژئوپلیتیکی خود در منطقه جنوب غربی آسیا، ذخایر سرشار گازی و پتانسیل بالایی که برای تولید انرژی‌های تجدیدپذیر دارد، با اتخاذ دیپلماسی فعال و حرکت از بازارهای دوجانبه به بازارهای منعطف چندجانبه، جایگاه خود را به‌عنوان مرکز تبادل منطقه‌ای برق معرفی کند.