یک محقق حوزه بازار بین‌المللی محصولات کشاورزی نوشت، کشورهای عضو بریکس تقریباً ۱۶۰ میلیارد دلار در مبادلات کشاورزی جهان مشارکت دارند که سهم ایران ۱۳ میلیارد دلار است.
فهرست محتوا
بازیگران اصلی بازار بین‌المللی کشاورزی
موازنه تجاری بین دو گروه ۷ و بریکس
یک‌هفتم صادرات در اختیار گروه‌های تجاری ۷ و بریکس
بریکس پلاس بازیگر کلیدی در بازار کشاورزی
امنیت غذایی و خودکفایی در بین اعضای بریکس
ظهور کشورهای عضو بریکس، فشارهای رقابتی جدیدی را بر قدرت‌های سنتی کشاورزی وارد کرده است. کشورهایی مانند ایالات متحده و اتحادیه اروپا که مدت‌ها در صادرات کشاورزی مسلط بودند، اکنون با رقابت فزاینده‌ای از سوی کشورهای عضو بریکس مواجه هستند این رقابت، قدرت‌های سنتی را برای تطبیق استراتژی‌های خود از جمله سرمایه‌گذاری در فناوری‌های جدید، افزایش بهره‌وری تولید و مذاکره برای توافق‌نامه‌های تجاری جدید به چالش می‌کشد.
حسین شیرزاد، تحلیلگر موضوع توسعه کشاورزی در یادداشتی اختصاصی برای خبرگزاری مهر نوشت، در پاسخ به جریان‌های تجاری متغیر و فشارهای رقابتی ایجاد شده توسط کشورهای عضو بریکس، قدرت‌های سنتی کشاورزی و سایر بازیگران جهانی در حال تدوین پاسخ‌های استراتژیک هستند. این استراتژی‌ها شامل افزایش توافق‌نامه‌های تجاری، سرمایه‌گذاری در نوآوری‌های کشاورزی و کاوش در بازارهای جدید است. به عنوان مثال، اتحادیه اروپا به دنبال تنوع‌بخشی به مشارکت‌های تجاری خود و سرمایه‌گذاری در شیوه‌های کشاورزی پایدار برای حفظ مزیت رقابتی خود بوده است؛ علاوه بر این، تأکید فزاینده‌ای بر توافق‌نامه‌های تجاری منطقه‌ای و مشارکت‌های دوجانبه برای مقابله با نفوذ کشورهای عضو بریکس در تجارت جهانی کشاورزی وجود دارد. روندهای آینده احتمالاً شامل تعدیل بیشتر در سیاست‌های تجاری، لجستیک زنجیره تأمین و همکاری‌های بین‌المللی برای پیمایش چشم‌انداز در حال تغییر بازارهای جهانی کشاورزی خواهد بود.
بازیگران اصلی بازار بین‌المللی کشاورزی
اعضای بریکس مانند کشورهای گروه ۷ از جمله بازیگران اصلی در بازارهای بین‌المللی کشاورزی و مواد غذایی هستند، به ویژه در مورد صادرات مواد غذایی اساسی مانند گندم و برنج به کشورهای ناامن غذایی در جنوب جهان.
پنج کشوری که مشارکت اولیه بریکس را تشکیل می‌دهند، حدود ۴۰ درصد از جمعیت جهان (۳.۳ میلیارد نفر) را تشکیل می‌دهند. آنها در مجموع نزدیک به ۳۲ درصد از تولید اقتصادی جهان را در سال ۲۰۲۲ میلادی که بر اساس تولید ناخالص داخلی (GDP) و برابری قدرت خرید اندازه‌گیری می‌شود، تولید کردند. چین با ۷۰ درصد از تولید ناخالص داخلی بریکس در سال ۲۰۲۳، بزرگترین سهم را به خود اختصاص داده است. حال، بریکس پلاس که به تازگی گسترش یافته است، تقریباً نیمی از جمعیت جهان (۴۶ درصد) را در خود جای داده و ۳۶ درصد از تولید ناخالص داخلی جهان را تولید می‌کند. اعضای بریکس پلاس نگرانی‌ها و نهادهای مشترکی دارند؛ علاوه بر توافق بر سر سیاست خارجی و مسائل امنیتی، این موارد شامل کاهش سلطه دلار آمریکا در تجارت بین‌المللی و اصلاح سیستم مالی جهانی از جمله نهادهای برتون وودز می‌شود. این امر همچنین با تأسیس بانک توسعه جدید (NDB) برای ترویج پروژه‌های توسعه‌ای و ترتیبات ذخیره مشروط (CRA) برای ارائه پشتیبانی پرداخت مرتبط است. منافع اقتصادی و تجاری قوی اعضای بریکس و تمایل آنها به چندجانبه‌گرایی فراگیر نیز در اعلامیه‌های سالانه اجلاس بریکس (بریکس ۲۰۲۳) منعکس شده است. به عنوان مثال، اجلاس‌های هند در سال ۲۰۲۱ و چین در سال ۲۰۲۲ بر اهمیت تجارت کشاورزی بین‌المللی (بدون مانع) و گفتگوهای تجاری برای امنیت غذایی جهانی تأکید کردند. جدیدترین اجلاس در آفریقای جنوبی و برزیل نیز بر گسترش مشارکت‌ها برای توسعه پایدار بین بریکس تأکید کرد.
تجارت رقابتی کشاورزی در دهه‌های اخیر سهم قابل توجهی در کاهش گرسنگی و ناامنی غذایی داشته است. همچنین نشان داده که در مواجهه با چالش‌های ژئوپلیتیکی و مرتبط با بازار، قوی و سازگار است. مثلاً در پانزدهمین اجلاس وزرای کشاورزی کشورهای عضو بریکس یکی از مقامات رسمی بر هماهنگی بین ایران و برزیل برای افزایش صادرات خاویار، خشکبار، کیوی، انار و سیب از ایران به برزیل تأکید کرد.
کشورهای عضو بریکس تقریباً ۱۶۰ میلیارد دلار در مبادلات کشاورزی مشارکت دارند که سهم ایران ۱۳ میلیارد دلار است. تجارت کشاورزی بین ایران و برزیل ۷ میلیارد دلار ارزش دارد که در دهه گذشته شاهد رشد قابل توجهی در تجارت جهانی کشاورزی بوده‌ایم.
صادرات جهانی در سال ۲۰۲۱ حدود یک‌سوم (به صورت اسمی) افزایش یافته و از حدود ۱.۵ تریلیون دلار آمریکا به تقریباً ۲ تریلیون دلار آمریکا رسیده است. کشورهای بریکس، گروه ۷ و اتحادیه اروپا سهم قابل توجهی در تجارت بین‌المللی غذا و در نتیجه غلبه بر چالش‌های امنیت غذایی جهانی دارن؛. چون کشورهای بریکس و گروه ۷ روی هم رفته تقریباً نیمی از صادرات کشاورزی جهان را تشکیل می‌دهند. تقریباً نیمی از صادرات کشاورزی جهان در سال ۲۰۲۳ از کشورهای عضو گروه ۷ و کشورهای عضو بریکس بوده است. فرانسه، آلمان و ایتالیا ۱۳ درصد از صادرات کشاورزی جهان و ایالات متحده آمریکا ۹ درصد از آن را به خود اختصاص داده‌اند. این چهار کشور روی هم رفته حدود ۸۰ درصد از صادرات کشاورزی کشورهای عضو گروه ۷ را تشکیل می‌دهند، اما اتحادیه اروپا همچنان مهمترین صادرکننده کالاهای کشاورزی است.
موازنه تجاری بین دو گروه ۷ و بریکس
سهم اعضای اصلی بریکس در صادرات کشاورزی جهانی از آغاز دهه گذشته اندکی یعنی حدود ۱ درصد افزایش یافته است. اگر اعضای جدید این گروه را در سال ۲۰۲۴ نیز در نظر بگیریم، کشورهای بریکس پلاس (به صورت فرضی) ۲۰ درصد از صادرات کشاورزی جهانی را در سال ۲۰۲۱ به خود اختصاص می‌دادند اعضای اصلی ۱۶ درصد و اعضای جدید ۴ درصد در این تجارت سهم داشتند.
در مقابل، سهم صادرات کشاورزی از کشورهای گروه ۷ اندکی کاهش یافت و از ۳۰ درصد در سال ۲۰۱۱ به ۲۸ درصد در سال ۲۰۲۱ رسید. از سال ۲۰۱۱ اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا به ترتیب حدود ۴ درصد و ۰.۵ درصد از سهم صادرات خود را از دست داده‌اند. این تغییرات جزئی می‌تواند به دلیل بهبود شرایط تجارت از جمله تجارت کشاورزی باشد. به عنوان مثال، شاخص محدودیت تجارت خدمات OECD (STRI) نشان می‌دهد که طی ۱۰ سال گذشته، کشورهای BRICS در زمینه‌های حمل و نقل هوایی، حمل و نقل جاده‌ای بار و حمل و نقل دریایی پیشرفت‌های چشمگیری داشته‌اند و اکنون تقریباً با G۷، اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا برابری می‌کنند. این امر برای چین و برزیل بیشتر مشهود است. با این وجود، اعضای BRICS هنوز به ویژه در مورد کارگزاری گمرکی لجستیک و حمل و نقل ریلی بار عقب هستند.
تنگناهای نظارتی در فرآیندهای تجارت دیجیتال مشهود است. این امر به ویژه در مورد کیفیت زیرساخت‌های دیجیتال صدق می‌کند که علیرغم پیشرفت‌های قابل توجه در سال‌های اخیر، به طور متوسط در کشورهای BRICS به طور قابل توجهی پایین‌تر از ایالات متحده آمریکا، G۷ یا اتحادیه اروپا است. با این حال، BRICS از نظر کیفیت و استفاده از تراکنش‌های الکترونیکی و سیستم‌های پرداخت دیجیتال عملکرد بسیار خوبی دارد.
یک‌هفتم صادرات در اختیار گروه‌های تجاری ۷ و بریکس
در حالی که برخی ممکن است بریکس و گروه ۷ را به عنوان دو بلوک (از نظر سیاسی و اقتصادی) متمایز و متخاصم ببینند، اما رابطه آنها در بازارهای جهانی کشاورزی و مواد غذایی تصویر متفاوتی را ترسیم می‌کند. کشورهای بریکس و گروه ۷ روابط تجاری کشاورزی پر جنب و جوشی با یکدیگر دارند.
در سال ۲۰۲۱ حدود ۱۲ درصد (۶۶ میلیارد دلار آمریکا) از کل صادرات کشاورزی گروه ۷ به کشورهای بریکس اختصاص یافت. بیشترین سهم صادرات متعلق به ایالات متحده آمریکا با ۵۷ درصد، کانادا ۱۳ درصد و فرانسه با ۱۰ درصد بود. محصولات اصلی دانه‌های روغنی، غلات و گوشت بودند. برعکس، در سال ۲۰۲۱ نزدیک به ۱۷ درصد (۵۲ میلیارد دلار آمریکا) از کل صادرات کشاورزی از کشورهای بریکس به کشورهای گروه ۷ (G۷) اختصاص یافت. تسلط چین و برزیل با یکدیگر حدود سه چهارم (به ترتیب ۴۸ و ۲۵ درصد) از صادرات کشاورزی کشورهای بریکس به کشورهای گروه ۷ را تشکیل می‌دادند. چین عمدتاً گوشت و ماهی صادر می‌کرد و ژاپن با ۴۲ درصد و ایالات متحده آمریکا ۳۱ درصد مهمترین مقاصد در گروه G۷ بودند. همچنین در برزیل قهوه، چای و ادویه‌جات صادرات اصلی به کشورهای گروه ۷ بودند. از سوی دیگر مهمترین شرکای تجاری ایالات متحده آمریکا بودند که ۳۶ درصد از کل صادرات برزیل به کشورهای گروه ۷ را تشکیل می‌دادند و پس از آن ژاپن با ۱۸ درصد و آلمان با ۱۵ درصد قرار داشتند.
شایان ذکر است که ۸۱ درصد از صادرات غلات برزیل به کشورهای گروه ۷ در سال ۲۰۲۱ به ژاپن و ۹۹ درصد از حیوانات زنده صادراتی برزیل به ایالات متحده آمریکا صادر شد.
بریکس پلاس بازیگر کلیدی در بازار کشاورزی
نقش مهمی که کشورهای عضو بریکس در تجارت کشاورزی ایفا می‌کنند، فراتر از روابطشان با کشورهای عضو گروه ۷ است. در واقع، کشورهای عضو بریکس سهم قابل توجهی از صادرات پنج کالای برتر کشاورزی و غذایی را بر اساس ارزش تجاری به خود اختصاص داده‌اند. پنج کالای برتر عبارتند از غلات (۱۵۱ میلیارد دلار آمریکا)، گوشت (۱۵۳ میلیارد دلار آمریکا)، نوشیدنی‌ها (۱۳۹ میلیارد دلار آمریکا)، میوه‌ها و آجیل (۱۳۹ میلیارد دلار آمریکا) و چربی‌ها و روغن‌ها (۱۴۵ میلیارد دلار آمریکا) که حدود ۴۰ درصد از ارزش صادرات کشاورزی جهان را تشکیل می‌دهند. این شامل سویا نمی‌شود که ارزش تجاری قابل توجهی حدود ۸۰ میلیارد دلاری دارد.
به طور خاص، کشورهای عضو بریکس (BRICS) بازیگران کلیدی در بازارهای غلات هستند و حدود یک پنجم (۱۹ درصد) از صادرات جهانی را در سال ۲۰۲۲ به خود اختصاص داده‌اند. این جایگاه با مقام ایالات متحده آمریکا (۲۰ درصد) و اتحادیه اروپا (۲۱ درصد) قابل مقایسه است.
اگر اعضای جدید بریکس نیز در نظر گرفته شوند، سهم آنها ۲۸ درصد خواهد بود و تقریباً با کشورهای عضو گروه ۷ (۳۴ درصد) برابری می‌کند. کشورهای عضو بریکس همچنین از نظر ارزش صادرات در بازارهای گوشت، میوه‌ها و آجیل، چربی‌ها و روغن‌ها سهم قابل توجهی به ترتیب ۱۶ درصد، ۱۲ درصد و ۹ درصد دارند. به استثنای چربی‌ها و روغن‌ها این سهم تقریباً با سهم ایالات متحده آمریکا در بازارهای سه‌گانه فوق معادل ۱۴، ۱۱ و ۳ درصد برابری می‌کند، اما به طور قابل توجهی کمتر از اتحادیه اروپا (۳۵، ۲۶ و ۲۳ درصد) است.
اگر سهم صادرات اعضای جدید بریکس اضافه شود، ارزش نسبی صادرات میوه‌ها، آجیل، چربی‌ها و روغن‌ها (۱۵ و ۱۵ درصد) بسیار شبیه به کشورهای عضو گروه ۷ (۱۸ و ۱۴ درصد) خواهد بود. با این حال، در مورد گوشت، گروه ۷ (۳۱ درصد) حدود ۱۰ درصد بالاتر از کشورهای بریکس پلاس (۱۹ درصد) قرار دارد. این امر عمدتاً به دلیل سهم بالای بازار صادرات اعضای گروه ۷ در اتحادیه اروپا (آلمان، فرانسه و ایتالیا) است.
تصویر مشابهی برای تجارت کشاورزی بین کشورهای عضو بریکس و اتحادیه اروپا وجود دارد به‌گونه‌ای که در سال ۲۰۲۳، اتحادیه اروپا ۱۲ درصد از محصولات کشاورزی خود را به کشورهای عضو بریکس صادر و حدود ۲۲ درصد از واردات کشاورزی خود را از کشورهای عضو بریکس تأمین کرد (کمیسیون اروپا، ۲۰۲۳).
امنیت غذایی و خودکفایی در بین اعضای بریکس
کشورهای عضو بریکس استراتژی‌های متنوعی را برای افزایش امنیت غذایی و دستیابی به خودکفایی اتخاذ کرده‌اند. به عنوان مثال، چین سرمایه‌گذاری‌های سنگینی در فناوری و زیرساخت‌های کشاورزی انجام داده که نمونه بارز آن برنامه «روستاهای زیبا» است که هدف آن نوسازی کشاورزی و افزایش بهره‌وری بوده است.
هند قانون ملی امنیت غذایی را اجرا کرده و غلات یارانه‌ای را در اختیار بخش بزرگی از جمعیت خود قرار داده است، در حالی که برزیل و روسیه بر بهبود ظرفیت‌های کشاورزی خود از طریق پیشرفت‌های فناوری و اصلاحات مدیریت زمین تمرکز کرده‌اند. این رویکردها نشان دهنده روند گسترده‌تری در بین کشورهای بریکس برای کاهش وابستگی به بازارهای بین‌المللی غذا و تأمین امنیت غذایی خود است.
دستیابی به خودکفایی، محور استراتژی‌های امنیت غذایی کشورهای عضو بریکس است. روسیه با گسترش تولید داخلی خود به ویژه در غلات و گوشت، وابستگی خود به مواد غذایی وارداتی را به میزان قابل توجهی کاهش داده است.
چین با افزایش بازده از طریق نوآوری‌های تکنولوژیکی و گسترش زمین‌های زراعی به دنبال خودکفایی است.
برزیل در تلاش است تا از طریق کشاورزی پایدار و بهبود بهره‌وری به خودکفایی در کالاهای کلیدی مانند سویا و گوشت گاو دست یابد. با وجود این تلاش‌ها، خودکفایی کامل به دلیل پیچیدگی‌های سیستم‌های غذایی جهانی و بازارهای کشاورزی وابسته بهم همچنان دور از دسترس است.
اثربخشی این استراتژی‌های خودکفایی در بین کشورهای عضو بریکس متفاوت است. سرمایه‌گذاری‌های قابل توجه چین در فناوری کشاورزی به طور قابل توجهی تولید مواد غذایی را بهبود بخشیده و وابستگی به واردات غذاهای اساسی را کاهش داده است.
تلاش‌های روسیه نتایج متفاوتی را نشان می‌دهد، با وجود دستاوردهایی در برخی زمینه‌ها اما چالش‌های مداوم به دلیل تغییرات آب و هوایی و عوامل ژئوپلیتیکی؛ برزیل موفقیت قابل توجهی در دستیابی به خودکفایی در برخی کالاها داشته در حالی که هند همچنان با موانعی مربوط به توزیع و زیرساخت‌ها روبه‌رو است. موفقیت این استراتژی‌ها به میزان دسترسی به منابع، اجرای سیاست‌ها و پیشرفت‌های فناوری بستگی دارد.
تمرکز بر امنیت غذایی و خودکفایی توسط کشورهای عضو بریکس پیامدهای قابل توجهی برای امنیت غذایی جهانی دارد. افزایش خودکفایی می‌تواند منابع غذایی داخلی را تثبیت کرده و آسیب‌پذیری در برابر نوسانات بازار جهانی را کاهش دهد. با این حال، این تغییر ممکن است تجارت جهانی کالاهای کشاورزی را کاهش دهد، بر زنجیره‌های تأمین تأثیر بگذارد و به طور بالقوه باعث کمبود مواد غذایی در کشورهای وابسته به واردات شود. ماهیت بهم پیوسته امنیت غذایی نیاز به همکاری بین‌المللی برای رسیدگی به چالش‌های جهانی غذا را برجسته می‌کند.
برای کشورهای عضو بریکس، مزایای افزایش امنیت غذایی و دستیابی به خودکفایی شامل کنترل بیشتر بر منابع غذایی، کاهش مواجهه با نوسانات بازار جهانی و بهبود امنیت ملی است با این وجود، این استراتژی‌ها خطراتی را به همراه دارند، مانند احتمال اقدامات مخرب زیست‌محیطی مثل تخریب خاک و جنگل‌زدایی؛ علاوه بر این، تلاش برای خودکفایی ممکن است منابع داخلی را تحت فشار قرار دهد و فرصت‌های تجاری را محدود کند که می‌تواند بر رشد اقتصادی تأثیر بگذارد.
استراتژی‌های امنیت غذایی کشورهای عضو بریکس بر کشورهای غیر عضو نیز تأثیر می‌گذارد. صادرکنندگان سنتی محصولات کشاورزی ممکن است با کاهش تقاضا برای محصولات خود مواجه شوند، زیرا کشورهای عضو بریکس برای خودکفایی تلاش می‌کنند و این امر منجر به تغییر در الگوهای تجارت جهانی و چالش‌های اقتصادی برای این صادرکنندگان می‌شود. بر عکس، کشورهایی که به واردات مواد غذایی کشورهای عضو بریکس وابسته هستند، ممکن است با تغییراتی در دسترسی به منابع و قیمت‌گذاری مواجه شوند که بر امنیت غذایی و ثبات اقتصادی آنها تأثیر می‌گذارد. این وابستگی متقابل جهانی به این معنی است که تغییرات در یک منطقه می‌تواند عواقب گسترده‌ای برای سایر مناطق داشته باشد.
استراتژی‌های امنیت غذایی و خودکفایی کشورهای عضو بریکس در پاسخ به شرایط متغیر جهانی تکامل می‌یابد. سیاست‌گذاران باید بین پیگیری خودکفایی و ضرورت اقدامات پایدار و همکاری بین‌المللی تعادل برقرار کنند استراتژی‌های آینده باید به تأثیرات زیست‌محیطی و اقتصادی تلاش‌های خودکفایی بپردازند و فرصت‌های همکاری با سایر کشورها را برای مقابله با چالش‌های جهانی امنیت غذایی بررسی کنند.
سیاست‌های مؤثر در مدیریت تعامل پیچیده بین منافع ملی و سیستم‌های غذایی جهانی برای تضمین تأمین پایدار و عادلانه غذا برای همه بسیار مهم هستند. با توجه به پارامترهای فوق پنج بازار برتر صادرات کشاورزی برای کشورهای بریکس / بریکس پلاس عبارتند از دانه‌های روغنی، پنبه و ماهی و همچنین غلات و گوشت که برای این محصولات سهم صادرات کشورهای بریکس بین حدود یک‌پنجم تا دو پنجم متغیر است و به طور خاص، از نظر دانه‌های روغنی و پنبه کشورهای بریکس در سال ۲۰۲۳ موقعیت غالب را داشتند و حدود ۴۰ و ۴۵ درصد از صادرات را به خود اختصاص دادند. سهم صادرات دانه‌های روغنی تقریباً با کشورهای گروه ۷ حدود (۳۷ درصد) مطابقت دارد. برای پنبه این سهم به طور قابل توجهی بالاتر از ۴۶ درصد و برای ماهی با حدود ۲۰ درصد، تقریباً در سطح کشورهای گروه ۷ معادل ۱۵ درصد و اتحادیه اروپا ۱۸ درصد است. برزیل در سال ۲۰۲۲ با سهم ۸۵ درصد (۳۹ میلیارد دلار آمریکا) بزرگترین صادرکننده دانه‌های روغنی کشورهای بریکس بود. تقریباً دو سوم (۶۳ درصد) از این میزان در داخل کشورهای بریکس معامله شد. در عین حال، برزیل بخش بزرگی (۶۸ درصد) از واردات به سایر مناطق جهان را به خود اختصاص داد.
منبع:
مهر
گسترش نیوز
اقتصاد
سهم ۱۳ میلیارد دلاری ایران در تجارت جهانی
کدخبر:
۳۵۵۱۱۲
پریا ابراهیمی
۱۴۰۴/۰۳/۲۹ ۲۰:۰۰:۰۰
