ترکیه بازاری است ۸۵ میلیون نفری که طی ۱۰ سال گذشته همواره جزو ۵ کشور نخست مبادی وارداتی ایران بوده است. همچنین این کشور پلی بین اروپا، آسیا و خاورمیانه است که آن را به قطبی حیاتی برای تجارت و حمل‌ونقل تبدیل می‌کند؛ در نتیجه توسعه روابط تجاری با ترکیه می‌تواند دسترسی به بازارهای متنوع را ممکن و تجارت بین مناطق مختلف را تسهیل کند.
ترکیه بازاری است ۸۵ میلیون نفری که طی ۱۰ سال گذشته همواره جزو ۵ کشور نخست مبادی وارداتی ایران بوده است. همچنین این کشور پلی بین اروپا، آسیا و خاورمیانه است که آن را به قطبی حیاتی برای تجارت و حمل‌ونقل تبدیل می‌کند؛ در نتیجه توسعه روابط تجاری با ترکیه می‌تواند دسترسی به بازارهای متنوع را ممکن و تجارت بین مناطق مختلف را تسهیل کند. باتوجه به اطلاعات به‌دست آمده پس از آنکه در سال ۲۰۱۲ تجارت ایران و ترکیه به ۲۲ میلیارد دلار رسید، دو کشور برای تجارت ۳۰ میلیارد دلاری هدف‌گذاری کردند، اما شرایط خوب پیش نرفت و تجارت ایران و ترکیه رو به زوال رفت؛ به‌گونه‌ای که صادرات ایران به ترکیه در سال ۱۴۰۱ به ۷ میلیارد و ۴۵۰ میلیون دلار و واردات ایران از ترکیه نیز به ۶ میلیارد دلار رسید. همچنین سهم ایران از ۴ درصد مجموع ارزش واردات این کشور در سال ۲۰۱۳ به حدود ۰.۹ درصد در سال ۲۰۲۲ کاهش یافته است.
صادرات ایران به ترکیه
ترکیه همواره از مهم‌ترین شرکای تجاری ایران بوده، اما در سال‌های اخیر تجارت با این کشور روند نزولی را در پیش گرفته است. پس از آنکه کل تجارت ایران با ترکیه در سال ۲۰۱۲ به حدود ۲۲ میلیارد دلار رسید، دو کشور تصمیم گرفتند هدف‌گذاری سالانه تجارت متقابل را تا حدود ۳۰ میلیارد دلار افزایش دهند، اما تجارت دو کشور از آن زمان تاکنون نه‌تنها افزایش نیافته؛ بلکه به‌طور کلی روند کاهشی را در پیش گرفته و در سال ۲۰۲۰ به پایین‌ترین میزان خود طی دهه اخیر رسیده است. مطابق آمار منتشرشده ازسوی گمرک ترکیه، عمده گروه کالایی صادراتی ایران به ترکیه ذیل فصول ۷۶ «آلومینیوم و مصنوعات آلومینیوم»، ۷۴ «مس و مصنوعات مس» و ۳۹ «مواد پلاستیکی و اشیای ساخته‌شده از این مواد» قرار می‌گیرد که به‌تنهایی ۶۰ درصد ارزش صادرات ایران به این کشور را در سال ۲۰۲۲ تشکیل می‌دهد. نکته قابل‌توجه درباره گروه کالاهای صادراتی ایران به ترکیه سهم حدود ۲.۳ درصدی ایران از صادرات «سوخت‌های معدنی، روغن‌های معدنی و محصولات حاصل از تقطیر آنها» به ترکیه بوده است. این اتفاق در حالی رخ داده که تنها طی حدود ۱۰ سال سهم ایران در بازار ترکیه در این گروه کالایی از ۸۸ درصد در سال ۲۰۱۱ به این رقم در سال ۲۰۲۲ رسیده که نشان‌دهنده از دست دادن بازار ترکیه در این گروه کالایی است.
نگاهی به آمار تجارت ایران و ترکیه
سال ۱۴۰۱: صادرات ایران به ترکیه ۷ میلیارد و ۴۵۰ میلیون دلار بوده و واردات از این کشور نیز به حدود ۶ میلیارد دلار رسید.
سال ۱۴۰۰: ترکیه سومین مقصد صادراتی ایران بوده که با سهم ۱۲.۵۶ درصدی از کل صادرات کشور ارزش صادرات ایران به ترکیه در این سال ۶ میلیارد و ۸۵ میلیون دلار بوده است. درباره واردات نیز ترکیه سومین واردکننده کالا به ایران بوده که با ۵ میلیارد و ۲۹۵ میلیون دلار واردات به ایران ۹.۹۹ درصد سهم بازار واردات ایران را به خود اختصاص داده است؛ بنابراین در مجموع در سال ۱۴۰۰ ارزش تجارت خارجی ایران و ترکیه ۱۱ میلیارد و ۳۸۰ میلیون دلار بوده است.
سال ۱۳۹۹: کل تجارت ایران و ترکیه ۱۱ میلیون و ۱۷۸ هزار تن به ارزش ۶ میلیارد و ۸۵۶ میلیون دلار بوده که سهم صادرات ۶ میلیون و ۳۶۱هزار تن به ارزش ۲ میلیارد و ۵۱۲ میلیون دلار و سهم واردات ۴ میلیون و ۸۱۷ هزار تن به ارزش ۴ میلیارد و ۳۴۴ میلیون دلار بوده است.
سال ۱۳۹۸: در سال ۹۸ حدود ۵ میلیون و ۷۰۳هزار تن کالا به ارزش ۵ میلیارد و ۲۷میلیون دلار از ترکیه به کشورمان وارد شده بود.
نگاهی به تجارت ترکیه
به‌طور کلی در سال ۲۰۲۲، میزان تجارت ترکیه بالغ بر ۶۱۸ میلیارد دلار بوده که ۴۱ درصد آن (معادل ۲۵۴ میلیارد دلار) را صادرات و مابقی آن معادل ۳۶۴ میلیارد دلار را واردات تشکیل داده است. تراز تجاری این کشور نیز طی سال مذکور منفی ۱۱۰ میلیارد دلار بوده است.
روند صادرات ترکیه طی دهه اخیر نشان می‌دهد این کشور باوجود مواجهه با بحران کووید -۱۹، توانسته سطح صادرات خود را حفظ کند و پس از آن حتی با سرعت بیشتری افزایش دهد که این اتفاق نه‌تنها طی این بحران، بلکه طی دو دهه گذشته نیز صادق بوده و ترکیه تحت تاثیر بحران‌های اقتصادی قرار نگرفته و از این طریق توانسته همچنان انگیزه جست‌وجو برای بازارهای جدید، بهبود قدرت رقابتی و در نتیجه گسترش صادرات را برای این کشور فراهم کند. طی دهه گذشته تراز تجاری ترکیه همواره منفی بوده و در سال ۲۰۲۲ به منفی‌ترین حالت خود رسیده است. آلمان و امریکا شرکای اصلی تجارت ترکیه در هر دو سمت صادرات و واردات محسوب می‌شوند. ارزش تجارت ترکیه با این دو کشور در سال ۲۰۲۲ بالغ بر ۷۷ میلیارد دلار بوده که ۱۲.۵ درصد از کل ارزش تجارت این کشور را تشکیل می‌دهد.
سهم ۰.۲ درصدی ایران از واردات ۳۰۰ میلیارد دلاری ترکیه
مهرداد سعادت‌دهقان، رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و ترکیه در تشریح وضعیت تجارت ایران و ترکیه به صمت گفت: براساس آخرین آمار اعلام‌شده حجم تجارت ۲ کشور حدود ۱۳.۷ میلیارد دلار است، این در حالی است که باتوجه به ظرفیت‌های دو کشور ظرفیت صادرات بیش از ۱۵ میلیارد دلار برای ایران و واردات ۱۵ میلیارد دلار از ترکیه وجود دارد. در کل حجم تجارت ۳۰ میلیارد دلاری که سال‌ها بر آن تاکید شده، دور از دسترس نیست، اما اکنون شاهد کاهش مراودات دو کشور هستیم و رشد ۵۰ درصدی اعلام شده در آمارهای صادراتی حاکی از بهبود وضعیت تجاری نیست و این رشد تنها به‌دلیل افزایش قیمت‌ها است. تجارت ایران با ترکیه نیز مانند تجارت ایران با دیگر طرف‌های تجاری به‌گونه‌ای است که ایران بیشتر مواد اولیه صادر و محصول نهایی وارد می‌کند؛ در نتیجه می‌توان گفت در تجارت ایران و ترکیه، ترک‌ها عملکرد بهتری داشته‌اند.
وی با اشاره به تدارکات سفر رئیس‌جمهوری به ترکیه بیان کرد: چالش‌های بزرگی در مسیر تجارت ایران و ترکیه وجود ندارد و بی‌شک همین مشکلات هم با دیدار رؤسای‌جمهوری دو کشور برطرف خواهد شد. امیدواریم توافقنامه‌ها و اقدامات مختلف، جهشی در روند تجارت با ترکیه ایجاد کنند و شاهد حرکت لاکپشت‌وار در روند تجارت دو کشور نباشیم.
سعادت دهقان با اشاره به آمار تجارت ترکیه اظهار کرد: براساس آمارهای موجود، ترکیه سالانه ۳۰۰ میلیارد دلار واردات و ۲۳۵ میلیارد دلار صادرات دارد که در نتیجه آن حجم تجارت ترکیه به ۵۳۵ میلیارد دلار می‌رسد. با این حال سهم ایران در صادرات به ترکیه بسیار اندک است و در نیمه نخست امسال تنها ۲.۵ میلیارد دلار به این کشور صادرات داشته‌ایم. در واقع سهم ایران از واردات ۳۰۰ میلیارد دلاری ترکیه ۰.۲ است و سهم چشمگیری وجود ندارد. البته این به‌معنای ارتباط نداشتن با ترکیه نیست، بلکه باوجود اشتراکات فراون انتظارات برآورده نمی‌شود. وی درباره مراودات بانکی با کشور ترکیه، گفت: مراودات بانکی با این کشور مشابه سایر کشورهاست؛ محدودیت‌هایی در زمینه تبادل ارز بین دو کشور به‌طور رسمی و از طرق بانکی وجود دارد، اما تجار ما از سایر روش‌ها برای مبادله ارز خود استفاده می‌کنند تا بتوانند از دیوار موانع و محدودیت‌هایی که به‌دلیل تحریم‌های بانکی فراروی تجارت خارجی کشور ما قرار دارد، عبور کنند.
تجارت ترجیحی منتفی شد
رئیس اتاق مشترک ایران و ترکیه با اشاره به تجارت ترجیحی ایران با ترکیه گفت: ایران توانست در ۱۲۸ قلم کالا از ترکیه معافیت گمرکی دریافت کند و در مقابل ایران نیز برای ۱۲۵ قلم کالای صنعتی ترکیه معافیت در نظر گرفت، اما این معافیت‌ها اعمال نشد و این توافقنامه بلااستفاده باقی ماند. البته تجارت ترجیحی با ترکیه قطع نشده، بلکه کاهش یافته و از ۱۲۸ قلم کالا، ۱۰۰ قلم آن ممنوع شده است. تجارت ترجیحی ایران با ترکیه با مخالفت‌های دو کشور محقق نشد، زیرا ایران نیز به‌دلیل تحریم‌های اعمالی نتوانست به تعهدات خود در زمینه تجارت ترجیحی عمل کند. در واقع باوجود انعقاد قرارداد تجارت ترجیحی میان ایران و ترکیه ورود برخی از کالاهای این کشور به ایران ممنوع شده است؛ بر همین اساس ترکیه نیز عمل متقابل انجام داد و واردات برخی کالاها از ایران را قبول نکرد. البته بخش خصوصی و اتاق مشترک ایران و ترکیه موافق تجارت ترجیحی نیست و ما در هر دو کشور ظرفیت‌های فراوانی برای افزایش مراودات در قالب تجارت آزاد داریم، اما در صورتی که راضی به تجارت آزاد با ترکیه نشدیم، امیدواریم تجارت ترجیحی دوباره احیا و تعداد کالاهای مشمول این طرح بیشتر شود. وی با اشاره به اقداماتی برای بهبود مراودات تجاری دو کشور بیان کرد: بهبود مراودات تجاری دو کشور نیازمند اصلاح زیرساخت‌ها است. در واقع هما‌ن‌طور که انتظار افزایش صادرات به ترکیه وجود دارد، باید زمینه برای واردات کالاهای ترکیه‌ای نیز فراهم باشد تا تجار دو کشور انگیزه کافی برای افزایش مبادلات را داشته باشند.
آسیب به کالا در مرز!
سعادت دهقان با اشاره به شکایت تجار در زمینه آسیب کالاها در مرز ترکیه اظهار کرد: اعتراض ما نسبت به کنترل‌های مرزی و روتین نبود، اما برخی کنترل‌ها به کالاها آسیب می‌زد. آسیب به کالاها در مرز یکی از چالش‌های اساسی تجارت با ترکیه بود که با پیگیری‌های صورت‌گرفته این مشکل کامل حل شده است.
هیچ‌کس برند ایرانی را نمی‌شناسد
رئیس اتاق مشترک ایران و ترکیه ضمن تاکید بر تاثیر برندسازی بر میزان مراودات تجاری گفت: برندسازی ترک‌ها ۵۰ سال از ایران جلوتر است. ترکیه در بسیاری از کشورها فروشگاه دارد و تاسیس فروشگاه در کشورهای خارجی به‌منظور برندسازی است. متاسفانه ایران نتوانسته برندسازی خوبی داشته باشد؛ در نتیجه تاسیس فروشگاه در ترکیه نیز کارساز نخواهد بود. بی‌شک باید زمان بسیاری برای شناساندن برند ایرانی در بازار ترکیه صرف شود تا پس از آن فروشگاه تاسیس کنیم، زیرا متاسفانه هیچ‌یک از برندهای ایرانی در بازار ترکیه شناخته‌شده نیستند و هیچ سازمان و رسانه‌ای نیز برای برندسازی در بازارهای صادراتی تلاش نکرده است.
زیرساخت‌های لازم را نداریم
سیامک کاکایی، کارشناس مسائل ترکیه درباره وضعیت تجارت ایران و ترکیه به صمت گفت: ایران و ترکیه دو کشور همسایه هستند که نوع تعاملات سیاسی و همکاری اقتصادی آنها همواره موردبحث بوده است. باوجود هدف‌گذاری تجارت ۳۰ میلیارد دلاری دو کشور در سال‌های اخیر مراودات تجاری آنها بسیار ریزش کرده که این موضوع دلایل بسیاری دارد. در کل هنگامی که به پیشینه روابط ایران و ترکیه می‌نگریم، به‌ویژه در سال گذشته شاهد مراحلی هستیم که ایران و ترکیه را در عرصه مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی باوجود رقابت دو کشور و منافع متفاوت به هم نزدیک کرده است؛ در نتیجه اکنون نیز برای بازگشت به آن دوران باید تلاش کرد. وی با اشاره به رشد قابل‌توجه تجارت ترکیه بیان کرد: ترکیه رشد قابل‌توجهی را در صادرات و واردات خود تجربه کرده است. از نظر صادرات، این کشور شاهد افزایش مستمر ارزش کالاهای صادراتی خود بوده و بخش‌های کلیدی مانند خودرو، نساجی، ماشین‌آلات و مواد شیمیایی نقش مهمی در پیشبرد این رشد ایفا کرده‌اند. در بخش واردات، ترکیه شاهد افزایش در ارزش کالاهای وارداتی به‌ویژه در مقوله‌هایی مانند محصولات انرژی، ماشین‌آلات، الکترونیک و مواد شیمیایی بوده که نشان‌دهنده افزایش تقاضای این کشور برای حمایت از صنایع و زیرساخت‌های در حال رشد است. همچنین ترکیه روابط قابل‌توجهی با کشورهای بزرگی مانند چین، آلمان، روسیه و امریکا برقرار کرده و این کشورها جزو عمده مبادی وارداتی این کشور هستند؛ بنابراین بازار ترکیه در سطوحی نیست که ایران بتواند انتظارات را برآورده کند، زیرا سهم اندکی در تجارت این کشور دارد.
واقعیت چیز دیگری است
کاکایی با اشاره به سرمایه‌گذاری ایرانی‌ها در ترکیه گفت: اکنون ترکیه به یکی از مکان‌های مهم حضور ایرانی‌ها تبدیل شده و بخشی از سرمایه ایرانی در ترکیه در بخش‌های ساختمانی و… در گردش است. حال این پرسش مطرح می‌شود که آیا ایران توانسته در ترکیه برندسازی داشته باشد؟ در هر حال باید برای معرفی کالای ایرانی در بازار ترکیه برنامه‌ریزی و مطالعات داشت.
اظهارات این کارشناس مسائل بین‌المللی در حالی مطرح می‌شود که براساس گزارش رسمی موسسه آمار ترکیه در سال‌های گذشته، ایرانیان رتبه اول خرید ملک را در ترکیه داشتند اما در سال جاری، سرمایه‌گذاران ایرانی پس از روسیه، در جایگاه دوم خرید ملک در ترکیه قرار دارند. در سال ۲۰۲۲ ایرانیان بیش از ۱۲۰۰۰ واحد ملکی نوساز و دست دوم را در ترکیه خریداری کرده‌اند، این در حالی است که در سال ۲۰۲۳ این آمار رو به افول است. وی درباره هدف‌گذاری ۳۰ میلیارد دلاری برای تجارت ایران و ترکیه اظهار کرد: بارها درباره افزایش تجارت ایران و ترکیه به ۳۰ میلیارد دلار بحث شده، اما شرایط برای دستیابی به این هدف مساعد نیست.
ترکیه و شورای همکاری خلیج‌فارس
این کارشناس مسائل ترکیه با اشاره به نوسازی ارتباط ترکیه با برخی از کشورها بیان کرد: روابط ترکیه با شورای همکاری خلیج‌فارس، به‌ویژه سه کشور عربستان سعودی، امارات و قطر رو به افزایش است. با اینکه روابط ترکیه با عربستان و امارات در سال‌های گذشته تنش‌های بسیاری را تجربه کرد، اما به یک بازسازی روابط بازگشتند. درباره ایران نیز طی ۲ دهه گذشته بحث‌های طولانی و بلندمدتی در زمینه چگونگی افزایش سطح مبادلات تجاری ایران و ترکیه مطرح شده که تاکنون منجر به نتیجه قابل‌توجهی نشده است.
سخن پایانی
دستیابی به هدف تجارت ۳۰ میلیارد دلاری باوجود شیرینی آن، در حال حاضر ممکن نیست و نیاز به اقدامات بسیاری دارد. با این حال باید دید رئیس‌جمهوری چه زمان برای سفر به ترکیه آماده می‌شود تا توافقات لازم برای تجارت آزاد میان ۲ کشور صورت گیرد، بلکه به‌دنبال آن شاهد رشد مراودات تجاری میان دو کشور باشیم.
