توسعه تجارت یکی از مهم‌ترین نیازها برای رشد اقتصادی است که مدت‌هاست تحریم سد یا بهانه‌ای برای عدم تحقق این توسعه شد. اما شاید یکی از مهم‌ترین مشکلات تکرار روش‌های آزموده باشد که در نهایت هیچ تاثیر مثبتی در روند تجارت نخواهند داشت.
توسعه تجارت یکی از مهم‌ترین نیازها برای رشد اقتصادی است که مدت‌هاست تحریم سد یا بهانه‌ای برای عدم تحقق این توسعه شد. اما شاید یکی از مهم‌ترین مشکلات تکرار روش‌های آزموده باشد که در نهایت هیچ تاثیر مثبتی در روند تجارت نخواهند داشت. به‌عقیده بسیاری از کارشناسان مهم‌ترین ایراد ساختار صادرات صنعتی ایران، وابستگی کشور به صادرات مواد خام و نیمه‌خام است و بی‌شک درآمد ارزی بالا از طریق صادرات «محصولات های‌تک» محقق می‌شود. البته درباره صادرات صنایع پیشرفته وعده‌هایی داده می‌شود که براساس آمارها می‌توان گفت تنها روی کاغذ مانده و خاک می‌خورند. حال روز «پژوهش» بهانه‌ای شد تا باتوجه به نقش دانشبنیانها در بهره از فناوریهای نوین، به بررسی صادرات صنایع «های‌تک» و جایگاه ایران در این حوزه بپردازیم، زیرا به‌عقیده بسیاری از فعالان این حوزه صادرات دانشبنیانها و صنایع های‌تک راه برون‌رفت از محدودیت‌ها و تحریم‌های اقتصادی است.
جا ماندیم!
صنعت های‌تک، صنعتی است که در آن نقش «علم» از «تجربه» بیشتر است. این صنایع سرعت تحول بالایی دارند. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های اقتصادی صنایع پیشرفته این است که بدون‌تعامل با جامعه جهانی امکان چندانی برای توسعه بازار ندارند؛ به این معنی که بازار داخلی برای محصولاتی که با فناوریهای پیشرفته تولید شده‌اند آنقدر وسیع نیست که بتواند در افزایش عرضه موثر باشد؛ بنابراین صنایع فعال در این زمینه برای توسعه بازار، نیازمند ارتباط با بازارهای جهانی هستند.در سال‌های اخیر بهره از توان دانشبنیانها به یکی از ابزارهای توسعه صنعت های‌تک بدل شده است. با این حال توفیق چندانی در زمینه توسعه صنایع تولیدکننده کالاهای با فناوری بالا حاصل نشده است. البته برخی معتقدند تحریم بیشترین تاثیر منفی را بر تولید و صادرات محصولات فناورانه از جمله صنایع های‌تک داشته است.
همچنین ارزیابی محتوایی وضعیت ایران در شاخص‌های صادرات نشان می‌دهد در سال ۱۳۹۹ بیش از ۵۴ درصد کل صادرات صنعتی ایران را محصولات منبع‌محور تشکیل می‌دادند و تنها حدود ۰.۵ درصد از صادرات صنعتی ایران شامل صادرات محصولات با فناوری پیشرفته می‌شد. همچنین حدود ۳۲.۵ درصد صادرات صنعتی ایران متعلق به محصولات با فناوری متوسط است. براین اساس می‌توان گفت حدود ۳۳ درصد صادرات صنعتی ایران را صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته تشکیل می‌دهند.براساس گزارش منتشرشده ازسوی سازمان توسعه تجارت، ارزیابی محتوایی شاخص‌های تولید نیز حاکی از آن است که ساختار تولید به لحاظ ارتقای فناوری یا به‌عبارتی سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی در دوره «۲۰۰۰-۱۹۹۰» از حدود ۲۸ درصد در سال ۱۳۶۹ به حدود ۴۱ درصد در سال ۱۳۷۹ افزایش یافته است. سپس، در دوره بعدی (۲۰۱۰-۲۰۰۰) از حدود ۴۱ درصد در سال ۱۳۷۹ به حدود ۴۵ درصد در سال ۱۳۸۹ افزایش یافته، اما در دوره «۲۰۲۰-۲۰۱۰» تا سال ۱۳۹۹ این شاخص در همان حدود ۴۵ درصد باقی مانده است. بر این اساس می‌توان گفت ساختار تولید ایران در دوره ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۹ از منظر فناوری ارتقای قابل‌قبولی یافته، اما براساس این شاخص، در دوره ۱۳۷۹ تا ۱۳۹۹ بهبود قابل‌توجهی در فناوری تولید مشاهده نمی‌شود. باوجود اینکه در سال ۱۳۹۹ (۲۰۲۰) ایران در زمینه شاخص سهم ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش‌افزوده صنعتی (MHVAsh) در رتبه بیست‌وچهارم (۲۴) در میان ۱۵۴ کشور قرار دارد و جایگاهش بهنر از کشورهایی مانند ترکیه (۴۳) و هندوستان (۲۵) است، این امر ناشی از پایین بودن مخرج کسر (ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی) ایران نسبت به کشورهای ترکیه و هندوستان است، زیرا ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته هر دو کشور مذکور از ایران به‌طور مطلق بیشتر است.
ایران آمادگی صادرات صنایع های‌تک را دارد؟
غلامرضا شافعی، رئیس سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران-اردیبهشت ۹۳: ایران آمادگی دارد محصولات صنایع های‌تک خود را به کشورهای در حال توسعه صادر کند.
غلامحسین شافعی، رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران-آبان ۱۴۰۰: متاسفانه بخش اعظم صادرات ما شامل مواد خام است که ارزش‌افزوده چندانی برای کشور به همراه ندارد و سهم محصولات دانش‌بنیان و های‌تک از کالاهای صادرشده ما بین یک تا ۱.۵ درصد است که رقم قابل‌توجهی نیست.
روح‌الله دهقانی فیروزآبادی، معاون علمی-فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهوری-اسفند ۱۴۰۱: تا ۱۰ سال آینده توجه جدی به اقتصاد دانش‌بنیان به‌ویژه در برنامه هفتم توسعه خواهیم داشت.
ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری-اردیبهشت ۱۴۰۲: جلوگیری از خام‌فروشی باعث رونق تولید، ایجاد اشتغال و تولید ارزش افزوده بیشتر می‌شود؛ بنابراین باید موردتاکید قرار گیرد. همچنین باتوجه به فراهم بودن زمینه، کار دانش‌بنیان باید بیش از پیش موردتوجه قرار گیرد تا تولید هم در عرصه کیفی و هم کمی ارتقا یابد.
کهنسال، مدیر کریدور توسعه صادرات و تبادل فناوری معاونت علمی-فناوری ریاست‌جمهوری-آذر ۱۴۰۲: میزان صادرات سال گذشته دانشبنیانها ۸۶۸ میلیون دلار بود، اما در ۷ ماه ابتدایی امسال با یک جهش میزان صادرات این حوزه به یک میلیارد و ۳۳۰ میلیون دلار رسیده است.
مجتبی قدمگاهی، مدیرکل دفتر توسعه کسب‌وکار بین‌الملل معاونت علمی-فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری-آذر ۱۴۰۲: تحریم و عدم امکان انجام تراکنش مالی یکی از مشکلات و چالش‌های اصلی شرکت‌های دانش‌بنیان برای انتقال محصولات‌شان به بازارهای جهانی است.
امیرحسین میرآبادی، رئیس مرکز تعاملات بین‌المللی معاونت علمی-فناوری ریاست‌جمهوری-آذر ۱۴۰۲: در سال ۱۴۰۰ حدود ۶۰۵ میلیون دلار صادرات دانش‌بنیان داشتیم.
این آمار در سال ۱۴۰۱ به ۸۷۰ میلیون دلار و در ۶ ماه اول ۱۴۰۲ به ۶۵۰ میلیون دلار رسیده و تعداد مقاصد صادراتی ما بیش از ۸۵ کشور است.
رویاپردازی را کنار بگذاریم
مجیدرضا حریری، کارشناس تجارت درباره جایگاه ایران در صادرات محصولات های‌تک به صمت گفت: نسل‌های جدیدی از تولید، صنعت و فناوری در برخی از حوزه‌ها در دسترس است، اما ایران در موارد مربوط به فناوری مصرفی مردم که باید در بازارهای هدف با سایر کشورها رقابت کند، جایگاه خاصی ندارد، زیرا بخش عظیمی از صنایع ما مربوط به اواخر قرن بیستم هستند و ما با دگرگونی‌هایی که در قرن بیست‌ویکم در حوزه اینترنت اشیاء، هوشمندسازی رخ داده، فاصله بسیار زیادی داریم.
وی با اشاره به شعارهای مربوط به افزایش صادرات محصولات های‌تک اظهار کرد: خلاف شعارها جای سوال دارد که ایران چه محصولی برای رقابت با محصولات سایر کشورها دارد؟ هرچند در یک دهه گذشته چندین ماشین بافت نانوالیاف به چین صادر شد، اما به‌نظر مسئولان مربوطه این نشان‌دهنده یک صادرات موفق است؟ ایران همچنان درگیر خام‌فروشی در حوزه پتروشیمی است یا اینکه در نهایت یک مرحله فرآوری را انجام دهد و سپس به صادرات بپردازد.
واقعیت این است که ما یک اقتصاد محلی، بسته و بی‌تاثیر در اقتصاد دنیا هستیم و باید رویاپردازی را کنار بگذاریم و نگاه واقع‌بینانه‌ای به این موضوع داشته باشیم.
حریری درباره تولید و صادرات محصولات های‌تک بیان کرد: اصلا مزیت تولید و صادرات محصولات های‌تک در ایران وجود ندارد، زیرا دستیابی به این فناوری‌ها نیازمند ارتباط بین‌الملل است که ما چند دهه است از آن محروم هستیم. در حال حاضر فرآیند تولید یک محصول در دنیا این‌گونه نیست که یک کشور از ابتدا تا انتهای تولید را بر عهده بگیرد، بلکه تولید یک زنجیره جهانی است و هر کشوری براساس توانایی‌های خود در قسمت مشخصی از این زنجیره قرار می‌گیرد که نقش ایران در زنجیره تولید دنیا تامین مواد اولیه و انرژی است.
کشورها مرحله به مرحله پیشرفت کردند
این کارشناس تجارت با تاکید بر اینکه از بسیاری از کشورها در این حوزه عقب‌تر هستیم، افزود: اگر قرار به پیشرفت در این حوزه است، تازه باید به سمت صنایعی مانند خودروسازی، لوازم خانگی و… برویم که کشورهای دیگر ۳۰ سال پیش به آن رسیده‌اند، زیرا کشورها مرحله به مرحله پیشرفت کردند و باید قبول کنیم که مدت بسیاری است که از فناوری عقب هستیم و نرخ رشد سرمایه‌گذاری بسیار پایینی داریم. در نتیجه تغییر نقش ابزار و اقدامات بسیاری می‌خواهد.
وی با اشاره به پیشرفت چین در حوزه محصولات های‌تک بیان کرد: نمی‌توان توسعه چین را با هیچ کشور دیگری، به‌ویژه ایران مقایسه کرد، زیرا چین در ۳ هزار سال گذشته منهای یک بازه ۲۰۰ ساله همیشه جزو قدرت‌های برتر اقتصادی جهان بوده است. ما در بهترین حالت برای صادرات محصولات های‌تک می‌توانیم با کشورهای اطراف مانند عربستان، مصر، ترکیه و… رقابت کنیم و در مقابل این کشورها از جایگاه بهتری برخوردار هستیم.
راهکار چیست؟
حریری در بیان راهکارهایی برای موفقیت در صادرات محصولات های‌تک اظهار کرد: برای تحقق توسعه صادرات صنایع های‌تک نیاز به سرمایه، فناوری، روابط بین‌المللی و بازار است و توسعه در این بخش یک اراده ملی می‌خواهد. در کل هیچ تفاوتی بین محصول های‌تک یا صنایع مصرفی معمولی مردم نیست و باید به سمتی برویم که بود و نبود ایران در بازارهای جهانی تاثیرگذار باشد. متاسفانه ما در هیچ یک از حوزه‌های تجاری فناوری بازیگر بازار نیستیم.
صادرات ۴ میلیارد دلاری دانشبنیانها در سال ۱۴۰۳
مهدی صفری، معاون دیپلماسی اقتصادی وزیر امور خارجه در تشریح وضعیت صادرات محصولات دانش‌بنیان به صمت گفت: عرضه کالاهای غیرنفتی کشور در بازارهای جهانی با ۵ سال پیش متفاوت شده و اساس کار روی دانشبنیانها قرار گرفته است. خوشبختانه در ۷ ماه ابتدایی امسال صادرات دانش‌بنیان به ۲ میلیارد دلار رسیده که عدد کمی نیست. امیدواریم با برنامه‌ریزی دقیق‌تر این رقم افزایش پیدا کند و تا سال ۱۴۰۳ به ۴ میلیارد دلار برسد. وی ضمن تاکید بر ضرورت سرمایه‌گذاری در تولید محصولات دانش‌بنیان اظهار کرد: ایران ظرفیت بالایی در صنایع دانش‌بنیان دارد. هدف اصلی توسعه صادرات و ایجاد خانه‌های نوآوری با کمک سفارتخانه‌ها سایر کشورها است که خوشبختانه معاونت علمی سرمایه‌گذاری خوبی در این بخش دارد و خانه‌های فناوری خوبی در سایر کشورها ایجاد کرده که اثرات مثبتی در توسعه تجارت دارد.
صفری درباره رقابت در بازارهای جهانی بیان کرد: متاسفانه کشورهای مختلف آن‌طور که باید با فناوریهای ایران آشنا نشدند و سازمان توسعه تجارت نیز باید هلدینگ‌هایی با مسئولیت‌های جداگانه برای اقدامات موثر در این حوزه ایجاد کند، زیرا سرمایه‌گذاری در بخش خدمات و تولید کالاهای دانش‌بنیان ارزش‌افزوده زیادی دارد.
سخن پایانی
در بررسی روند صادرات صنایع دانش‌بنیان و های‌تک اگر آمارهای متناقض از صادرات این محصولات را نادیده بگیریم، نگاه واقع‌بینانه این است که راه زیادی تا رشد صادرات این محصولات در پیش داریم. بی‌شک شعار یا رویاپردازی دردی از اقتصاد دوا نمی‌کند و باید براساس نظرات کارشناسی ارتباط بین‌المللی را تقویت کنیم.
