افزایش هزینه های تولید منجر بهه از دست کار کشیدن بسیاری از صنعتگران این حوزه شده است.
بحث گرانی مواد اولیه در صنایع دستی، مسئله‌ای جدید نیست. اما در حال حاضر، ضعف مالی مردم، تورم و سایر هزینه‌های تحمیلی وضعیت را نسبت به گذشته به طور قابل توجهی سخت‌تر کرده است. علاوه بر این، بازار فروش نیز رونق کمتری دارد، که این باعث شده است تولید این محصولات برای فعالان در این صنعت قابل توجیه نباشد. صنایع دستی با حدود ۵۳۰ هزار فعال به صورت رسمی فعالیت می‌کنند و در این روزها با چالش‌هایی مانند گرانی مواد اولیه، عدم بیمه‌بودن و عدم فروش محصولات خود مواجه هستند. در سفر اخیر رئیس جمهور به چهارمحال و بختیاری، هنرمندان این استان به علاوه مشکلات دیگر، گرانی مواد اولیه را به عنوان یک مانع برای رونق تولید صنایع دستی مطرح کردند.
چندروز پیش «ویدا توحدی»، مدیرکل دفتر آموزش و ترویج صنایعدستی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی از افزایش قیمت مواد اولیه به‌عنوان مهمترین چالش پیش روی هنرمندان حوزهٔ صنایعدستی نام برد. سایر هنرمندان و تولیدکنندگان صنایعدستی هم می‌گویند گرانی مواد اولیه نه‌تنها بازار داخلی را تهدید کرده که به از دست رفتن قدرت رقابت بین‌المللی هم منجر شده، چون صادرکنندگان و مشتریان خارجی نوسان روزانه قیمت مواد اولیه و نبود ثبات در قیمت نهایی را نمی‌پذیرد.
برخی فعالان صنایعدستی این مشکلات را در حال حاضر مهمترین چالش پیش روی خود عنوان می‌کنند. «امینی»، یکی از تولیدکنندگان صنایعدستی در حوزهٔ نساجی، در این باره می‌گوید: «نخ و پنبه ممنوعیت واردات دارند و به همین دلیل تولیدکنندگان باید فقط از چند شرکت محدود داخلی خریدهای خود را انجام دهند. قیمت‌ها را خود این شرکت‌ها تعیین می‌کنند و هر روز با افزایش قیمت‌ها مواجهیم. همین حالا هم قیمت مواد اولیهٔ مورد نیاز ما نسبت به سال گذشته ۳۰ درصد افزایش پیدا کرده، درحالی‌که ما از ابتدای سال تاکنون فقط ۱۰ تا ۱۵ درصد افزایش قیمت نهایی محصول داشتیم. قطعاً اگر محصول را گران‌تر عرضه کنیم، بازار نداریم و مشتری توان خرید ندارد.»
«اکبر شهنواز» هم یکی از فعالان صنایعدستی چوبی در اصفهان است و می‌گوید که فعالان این حوزه‌ها اکنون در بلاتکلیفی عجیبی به‌سر می‌برند. او در توضیح بیشتر به «پیام ما» می‌گوید: «تولید صنایع دستی حوزهٔ ما از معرق و منبت تا دیگر صنایعدستی مثل خاتم و مینیاتور به‌دلیل گرانی مواد اولیه و ضعف مردم نسبت به خرید این کالاهای هنری به صفر رسیده و تقریباً همه بیکار هستند. این مسئله به معضلی برای هنرمندان اصفهان تبدیل شده، چون موجب شده است کارگرهایمان هم نمانند و تا چندوقت دیگر اساتید این حوزه هم ترک کار می‌کنند.»
به گفتهٔ این هنرمند، مواد اولیه مثل سیم و چوب اغلب وارداتی هستند و قیمتشان براساس دلار محاسبه می‌شود و به همین دلیل قدرت خرید مواد اولیه با توجه به افزایش هزینه‌های جانبی کاهش پیدا کرده و فاصلهٔ بین این دو بیشترین ضرر را به هنرمندان زده است.
شهنواز ادامه می‌دهد: «اکثر فعالان این حوزه بعد از چندسال بیکاری در حال تغییر شغل هستند و این مسئله می‌تواند صنایعدستی چوبی را از دسترس خارج کند؛ چون دیگر تولید آنها ادامه نخواهد داشت. این وضعیت به‌ویژه دربارهٔ کسانی که در فضای استیجاری فعالیت می‌کنند، به‌مراتب بدتر است و به هیچ عنوان دوام نمی‌آورند.»
او دربارهٔ اینکه وضعیت صادراتی هم به مانند بازار داخلی مشکلات مشابه را تجربه می‌کند، توضیح می‌دهد: «مهمترین رقبای ما چین و هند هستند، اما آنها هیچ زمانی نمی‌توانند محصولی مثل صنایعدستی چوبی اصفهان تولید کنند. مشکل مهم اینجاست که صنایعدستی ما در سطح جهانی به‌خوبی معرفی نشده و برای یک کشور اروپایی که نسبت به این مسئله شناخت و آگاهی ندارد، صنایعدستی چوبی ایرانی یا هندی هیچ تفاوتی ندارد. ضعف ایران در این حوزه موجب شده است کیفیت محصولات ما ناشناخته بماند.»
شهنواز معتقد است تداوم این شرایط باعث می‌شود که حتی در حوزهٔ آموزش هم افت ایجاد شود، چون همین حالا هم در آموزشگاه‌های آزاد افراد خبره حضور ندارند و مباحث به‌صورت تئوری آموزش داده می‌شود.
فعال سابق صنایع دستی و صادرکننده این محصولات اما تنها مشکل این هنر را گرانی مواد اولیه نمی‌داند. «امیرعلی بهروزیان» معتقد است بی‌توجهی به نیاز مخاطب و به‌روزرسانی نکردن تولیدات براساس تغییر سلیقه‌ها موجب شده است بازار صنایعدستی محدودتر شود. بهروزیان در توضیح بیشتر به «پیام ما» می‌گوید: «خود ما از گلیم و جاجیم‌های پاره و غیرقابل استفاده، تخته‌فرش‌های فانتزی تولید می‌کردیم و اتفاقاً در یکی از کشورهای اروپایی بازار خوبی داشتیم، اما حمایت نکردند و نتوانستیم به فعالیتمان ادامه دهیم.»
مشکلات بنگاه‌ها شبیه هم نیست
راه‌حل برون‌رفت از مشکلات هنرمندان صنایعدستی را رئیس اداره‌کل حمایت از تولید صنایعدستی در چند عامل می‌داند.
«محمدحسین عسکرپور» در توضیح بیشتر به «پیام ما» می‌گوید: «گرانی مواد اولیهٔ صنایعدستی و مشکلاتی که فعالان این حوزه با آن مواجه هستند را رد نمی‌کنیم، اما صددرصد هم مورد تأیید ما نیست. زمانی که دربارهٔ صنایعدستی صحبت می‌کنیم، مواد اولیهٔ آن بسیار وسیع است. مثلاً مواد اولیهٔ صنایعدستی فلزی مس، نقره و طلاست اما صنایعدستی دریایی را صدف و نساجی را پشم، ابریشم و پنبه تشکیل می‌دهند که در طبیعت با سهولت بیشتری در دسترس است. علاوه‌بر گرانی مواد اولیه، گرانی فضای کارگاهی و مغازه‌ای هم وجود دارد که این مسئله به‌ویژه دربارهٔ کسانی که ملک استیجاری دارند، بیشتر است.»
او با تأکید بر اینکه تورم و گرانی‌ها تأثیر دارد، اما نسبت به بسیاری از کالاهای دیگر کمتر است، ادامه می‌دهد: «در صنایعدستی مواد اولیه ضریب بالایی در قیمت تمام‌شدهٔ محصولات ندارد و این عدد حتی کمتر از ۵۰ درصد است، بیش از ۵۰ درصد این ضریب به هنر دست، هنرشناسی، زیبایی و نیروی انسانی وابسته است. برای اینکه این مسئله حل شود، باید یک‌سوی دیگر نوک پیکان هم نگاه شود که آن هم رونق بازار است. اگر این مسئله رخ دهد، تورم مواد اولیه قابل‌حل است که بخشی از آن در گروی رونق گردشگری است. هرجا که گردشگر، توریست و بازدید‌کننده زیاد باشد، بازار این حوزه هم رونق دارد.»
به‌دنبال شبکه‌سازی تولید
رئیس اداره‌کل حمایت از تولید صنایعدستی دربارهٔ اینکه چنین مشکلاتی بارها مطرح شده، اما به‌نظر می‌رسد که مغفول مانده است، بیان می‌کند: «نمی‌توان ادعا کرد اقدامی نشده است. برخی مسائل دست دولت است که مداخلهٔ مستقیم دارد، اما در برخی مسائل بهتر است مداخلهٔ مستقیم صورت نگیرد. اگر بخش دولتی در بسیاری از بازارها ورود کند، زمینهٔ رانت ایجاد می‌شود. مثلاً حمایت‌های دولتی در ارائهٔ سوبسید برای سوخت مورد نیاز صنایعدستی و گردشگری وجود دارد، اما نباید همین انتظار را برای مواد اولیه، مثل مس داشته باشیم، اشتباه است، چون این کالا مصارف دیگری هم دارد و نمی‌توان آن را کنترل کرد تا منجر به خروج سوبسید از حوزهٔ صنایعدستی نشود. در این باره از یک‌سو باید رونق بازار وجود داشته باشد و از سوی دیگر تنوع در تولید یعنی طراحی‌های جدید، ساماندهی نیازها، تغییر در سبک و سایز تولید، مخاطب جدید و تحریک تقاضا.»
رئیس اداره‌کل حمایت از تولید صنایعدستی دربارهٔ اینکه اکنون هزینه‌های تولید برای هنرمندان به‌شدت افزایش پیدا کرده و آیا با افزایش قیمت نهایی محصول، همچنان توانایی رقابت با محصولات ارزان‌تر چین و هند وجود دارد، بیان می‌کند: «ما مشکل انتقال ارز داریم، اما با وجود افزایش هزینه‌ها به‌دلیل تورم، باز هم قیمت‌های صنایعدستی ایران با توجه به خلاقیت، زیباشناسی و توان هنرمندان بسیار مناسب‌تر است. البته در بازار داخلی چون توان مصرف‌کننده کاهش پیدا کرده، این ظرفیت را نداریم، اما در حوزهٔ صادرات این مسئله وجود دارد. دربارهٔ بازار داخلی کاهش تولید تدبیر اصلی نیست و باید تغییر در سبک و سایز تولید ایجاد شود که این بازار هم رونق خود را حفظ کند.»
این مسئول به اقدامی جدید در حوزهٔ رونق بازار صنایعدستی هم اشاره و عنوان می‌کند: «ما به‌دنبال شبکه‌سازی تولید هستیم. بخش زیادی از تولیدکنندگان ما به‌صورت انفرادی فعالیت می‌کنند و با این شکل از فعالیت، حجم خرید مواد اولیه پایین‌تر دارند، اما اگر به‌صورت اتحادیه، تعاونی و گروهی خرید کنند، می‌توانند از تخفیف‌های خوب هم بهره‌مند شوند. باید راه‌حل‌های قابل‌اجرا با کمترین هزینه‌ها را انتخاب کرد. بر این اساس، ایجاد تعاونی‌ها صورت می‌گیرد و رشته‌های هم‌صنف را تشویق می‌کنیم که در کنار هم جمع شوند. این کنار هم بودن فعالان صنایعدستی موجب می‌شود ما قدرت چانه‌زنی بیشتری داشته باشیم.»
همهٔ مشکلات گرانی‌ها نیست
گلایهٔ هنرمندان فقط سوبسید و حمایت‌های این‌چنینی نیست، بلکه مشکلاتی از جمله مالیات و برقرار نشدن بیمه هم آنها را در تنگنای فعالیتی قرار داده. رئیس اداره‌کل حمایت از تولید صنایعدستی در این باره هم توضیح می‌دهد: «طبق ماده ۱۴۲، هنرمندان از مالیات، عملکرد و ارزش‌افزوده معاف هستند. حتی در مواردی که امور مالیاتی این قانون را رعایت نکرده بود هم ما ورود کردیم. در برخی موارد حق با امور مالیاتی بود و صاحبان این صنایع، کالاهایی غیر از صنایعدستی در فروشگاه‌هایشان داشتند، اما همان‌ها را هم حل کردیم. درخصوص بیمه هم پیگیری‌ها در حال انجام است، اما باید در سازمان مدیریت تأمین اعتبار شود.»
عسگرپور به چند صندوق بیمه‌ای به‌جز تأمین اجتماعی اشاره می‌کند و می‌گوید: «با صندوق بیمهٔ روستایی-عشایری تفاهم‌نامه امضا کرده‌ایم. تاکنون چندهزار نفر در این صندوق تحت‌پوشش قرار گرفته‌اند. حتی پیشنهاد دادیم اگر گروه‌های بالای صد نفر تشکیل شوند، بیمه‌های تکمیل درمان هم محقق شود. در حال حاضر از جمعیت ۵۳۰ هزار نفری هنرمندان، ۳۸ هزار نفر بیمهٔ تأمین اجتماعی دارند. همین حدود هم بیمهٔ روستایی-عشایری هستند.»
چند تصمیم مطابق با پیشرفت علم
اکنون فعالیت پلتفرم‌های فضای مجازی برای عرصهٔ بسیاری از کالاها فراهم و تمایل مردم هم به این حوزه بیشتر شده، اما هنرمندان صنایعدستی رغبتی برای حضور در این حوزه ندارد. عسگرپور دربارهٔ اینکه آیا نمی‌توان از این فضاها برای رونق بازار بهره برد، عنوان می‌کند: «دربارهٔ صنایعدستی، پلتفرم‌ها باید طبقه‌بندی و کیفیت ارائهٔ خدمات را ارتقا دهند. فروش پلتفرمی روبه‌رشد است، اما در صنایعدستی شیب آهسته‌تری دارد؛ چون تصویر نمی‌تواند تمام جزئیات یک محصول صنایعدستی را انتقال دهد. دیدن این‌گونه محصولات در نمایشگاه‌ها و مراکز عرضه‌کننده، حس بهتری به خریداران می‌دهد. بستر فروش فضای مجازی هم می‌تواند بازوی خوبی در این حوزه باشد، اما جای کار دارد.»
این مسئول دربارهٔ هوش‌مصنوعی که اکنون جای خود را در صنایع مختلف باز کرده است هم توضیح می‌دهد: «صنایعدستی مبتنی‌بر خلاقیت فردی است، یعنی شخص با خلاقیت خود در طول تاریخ خلق اثر کرده. هوش‌مصنوعی می‌تواند در طراحی‌ها ورود کند، اما باید این مسئله رصد شود که چه میزان می‌تواند جایگزین بشر شود. نه‌تنها هوش‌مصنوعی که لیزر، پرینتر سه‌بعدی و… هم مطرح است، اما مهمترین مسئله هنر دست است که در صنایعدستی مدنظر قرار می‌گیرد. اگر هوش‌مصنوعی را برای طراحی اولیه در نظر بگیریم، می‌توان چنین چیزی را پذیرفت اما اگر قرار باشد، صفر تا صد تولید یک محصول هنری از این طریق محقق شود، دیگر به آن صنایعدستی نمی‌گویند، بلکه تنها یک کالای صنعتی است. در این باره یک میز تخصصی تحت‌عنوان آینده‌نگری حوزهٔ صنایعدستی برگزار خواهد شد که حد مجاز استفاده از این علم چه میزان باشد تا هم از هوش‌مصنوعی بهره ببریم و هم خلاقیت در تولیدات هنرهای دستی حفظ شود.»
آمار تولیدات در حال افزایش است
رئیس اداره‌کل حمایت از تولید صنایعدستی دربارهٔ جدیدترین آمار هنرمندان صنایعدستی در کشور هم بیان می‌کند: «دربارهٔ هنرمندان یک آمار ثبت‌شده داریم و یک آمار موجود، در حوزهٔ آمار ثبت‌شده ۵۳۰ هزار هنرمند شاغل در کشور وجود دارد که در سامانهٔ ثبت مجوزها ثبت‌نام کرده‌اند، اما آمارهای غیررسمی هم حاکی از فعالیت یک میلیون نفر هنرمند در کشور است. اگر چتر حمایتی ما درست شود، قطعاً همهٔ این افراد هم به سامانه خواهند پیوست. منابع ما محدود و این چتر حمایتی نیازمند بودجه است.»
او دربارهٔ میزان تولید صنایعدستی در کشور هم بیان می‌کند: «حجم تراکنش سالانهٔ بازار فروش داخلی صنایعدستی کشور چیزی در حدود ۹ هزار میلیارد تومان و همین رقم هم برای صادرات است.»
عسگرپور در پاسخ به این سؤال که آیا در مقایسه با سال‌های گذشته کاهش تولید یا کاهش آمار فعالیت هنرمندان صنایعدستی وجود داشته است، عنوان می‌کند: «پاسخ این سؤال خیر است و حتی افزایش هم در تولید داشتیم. ما به‌عنوان شعار سال افزایش تولیدات صنایعدستی را پیگیری کردیم و در چند رشته صنایعدستی این مسئله محقق شده است. ما آموزش‌های مختلف و به‌آموزی هم در این حوزه برگزار کردیم و همین حالا هم یک طرح دو هزار نفره دربارهٔ دست‌بافته‌های سنتی در استان‌های مختلف از جمله خراسانات، سیستان‌وبلوچستان، ایلام و… در حال اجراست.» او در پایان از ایجاد یک ظرفیت جدید در بازار صنایعدستی هم خبر می‌دهد و می‌گوید: «به دستور وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی قرار است همه پایگاه‌های تاریخی و مجموعه‌های فرهنگی، همچنین اماکن جذب گردشگر که در اختیار این وزارتخانه است، در اختیار هنرمندان قرار بگیرد که بازار فروش داشته باشند و آثار خودشان را عرضه کنند.»
صنایعدستی به‌صورت رسمی ۵۳۰ هزار فعال دارد و راهکارهای حمایتی شاید بتواند این خانواده را گسترش دهد و همهٔ یک میلیون نفری را که بنابر آمار غیررسمی در حوزهٔ صنایعدستی مشغول به‌کارند، زیر چتر خود بگیرد.
