چند سالی است که تراز منفی انرژی، به‌ویژه گاز به یکی از چالش‌های اصلی تبدیل شده و با شروع فصل سرما دغدغه‌های تامین سوخت گریبان تولید را می‌گیرد.
باوجود تلاش‌های انجام‌شده برای تولید حداکثری با هدف تامین گاز کشور، تراز منفی این انرژی منجر به اعمال محدودیت در تخصیص گاز مصرفی زمستان شده است و کارشناسان درباره ادامه این روند در ماه‌های سرد پیش‌رو نیز هشدار می‌دهند. براساس آخرین گزارش‌های جهانی، ایران در سال ۲۰۲۲ با تولید ۲۵۹ میلیارد مترمکعبی، ۶.۴ درصد کل تولید گاز طبیعی جهان را به خود اختصاص داده و به‌عنوان سومین تولیدکننده بزرگ گاز جهان در این سال شناخته شده است؛ بر همین اساس، به‌نظر می‌رسد عدم‌مدیریت درست و کارآمد منابع، نقص در برنامه‌ریزی و پیش‌بینی میزان تقاضا و عرضه و همچنین تحریم‌های اقتصادی منجر به بروز ناترازی و افت فشار گاز در کشور شده است. آنچه مسلم است کمبود گاز، باتوجه به اولویت تامین بخش خانگی همواره برای تولید بحران‌آفرین است و این داستان هر سال تکرار می‌شود. باتوجه به شروع فصل پاییز، جلوگیری از این سناریو، نیازمند سیاست‌گذاری و اعمال تدابیر جدی است. صمت در این گزارش چالش‌های ناترازی گاز طبیعی در ایران را بررسی کرده است.
سهم اندک ایران از ذخیره‌سازی گاز
در سال ۱۴۲۰ میزان کل عرضه گاز طبیعی به ۸۹۸.۷ میلیون مترمکعب در روز می‌رسد، این در حالی است که میزان مصرف همه بخش‌ها برابر با ۱۴۱۰.۸ خواهد بود که نشان از ناترازی ۵۱۲ میلیون مترمکعبی در روز دارد. ایران دومین کشور دارنده ذخایر گازی اثباتشده دنیا و همچنین سومین کشور تولیدکننده و چهارمین کشور مصرف‌کننده گاز طبیعی در جهان است. در سال ۱۴۰۰، میانگین مصرف گاز طبیعی در کشور ۶۵۱ میلیون مترمکعب بوده است که بخش نیروگاهی با ۳۲ درصد، صنعت ۳۰ درصد و خانگی و تجاری با ۲۹ درصد بیشترین سهم از مصرف را داشته‌اند. با شروع فصل سرد میزان مصرف در بخش خانگی و تجاری در سردترین ماه ۶.۷ برابر گرم‌ترین ماه سال می‌شود که سهم بخش خانگی و تجاری را از ۱۰ به ۴۹ درصد می‌رساند، بنابراین اختلاف کل مصرف در سردترین با گرم‌ترین ماه سال به‌صورت‌متوسط به بیش از ۲۲۰ میلیون مترمکعب در روز می‌رسد. از منظر تولید گاز طبیعی در سال ۲۰۲۱ میلادی، ایران با تولید ۲۵۷ میلیارد مترمکعب گاز در سال با سهم ۶.۴ درصدی از کل تولید (۴۰۳۷ میلیارد مترمکعب) بعد از کشورهای امریکا و روسیه در جایگاه سوم قرار دارد. بررسی میزان مصرف گاز طبیعی نیز نشان می‌دهد ایران با مصرف ۲۴۱ میلیارد مترمکعب گاز در بخش‌های مختلف سهم ۶ درصدی از کل مصرف را در دنیا دارد که در رده چهارمین کشور مصرف‌کننده گاز طبیعی در دنیا محسوب می‌شود. کشورهای امریکا، روسیه و چین به‌ترتیب هرکدام با ۱۱.۸، ۲۰.۵ و ۹.۴ درصد بیشترین مصرف‌کنندگان گاز طبیعی در دنیا هستند، اما براساس سند پشتیبان تراز گاز طبیعی مصوب شورای‌عالی انرژی، پیش‌بینی شده است که در صورت ادامه روند کنونی، حداکثر اختلاف مصرف گاز در فصول گرم و سرد در سال‌های ۱۴۱۰ و ۱۴۲۰ به‌ترتیب به ۴۵۳ و ۵۷۹ میلیون مترمکعب در روز برسد که تامین گاز در فصول سرد سال را با چالش جدی روبه‌رو می‌کند.
ضرورت توجه به ذخیره‌سازی
محمداسماعیل ابراهیم‌زاده، کارشناس بازار انرژی در رابطه با ناترازی گاز در کشور به صمت گفت: ذخیره‌سازی منابع گازی برای روزهایی که با کمبود انرژی مواجهیم، اقدامی سودمند است. روزهای بسیار سرد و زیر صفر که استفاده از منابع انرژی در کشور به نقطه اوج خود می‌رسد، در نهایت ۴۵ روز است که در این روزها بیشترین قطعی گاز در صنایع رخ می‌دهد و بخش خانگی از این موضوع مصون است. وی افزود: مصرف گاز در سایر فصل‌ها در نقطه اوج قرار ندارد که این موضوع، فرصت بسیار مناسبی را برای انباشت و ذخیره گاز در کشور مهیا می‌کند. این اقدام می‌تواند به‌راحتی در روزهای سرد سال به کمک کشور بیاید و بخش زیادی از این کسری گاز را جبران کند. وی در ادامه گفت: تمامی این اقدامات، نیاز به آینده‌نگری و برنامه‌ریزی از سوی مدیران و مسئولان کشوری دارد و چنین بحران‌هایی را نمی‌توان طی چند روز حل‌وفصل کرد. اکنون اگر برای سرمای سال آینده اقدامی انجام نگیرد، تمامی مشکلاتی که در حوزه انرژی برای ما پیش آمد، دوباره تکرار می‌شود و کاری از پیش نمی‌رود.
چالش جدی برای صادرات انرژی
ابراهیم‌زاده انتقال و صادرات گاز به کشورهای دیگر را موضوع چالش‌برانگیزی عنوان کرد و گفت: کشور در بحث تامین گاز مشکل خاصی ندارد و می‌تواند در روز چیزی در حدود یک‌میلیون مترمکعب گاز تولید کند و به‌غیراز ماه‌های سرد و پرمصرف سال، مشکلی از این بابت ندارد؛ اما موضوعی که باید موردتوجه قرار بگیرد، بحث انتقال گاز و استفاده از تکنولوژی به‌روز برای این اقدام است که بسیار وقت‌گیر و پرهزینه است و نیاز به توسعه زیرساخت‌ها دارد.
این کارشناس انرژی اضافه کرد: یکی از راهکارهای موثر در پاسخگویی به حل مشکل ناترازی و افزایش سهم صادرات و تجارت، مدیریت مصرف و صرفه‌جویی است، الگوی نادرست مصرف خانگی و صنعتی باعث شده که مصرف، بهینه و به‌اندازه نباشد و همه آنچه را تولید می‌کنیم، به‌مصرف برسانیم. سرانه مصرف انرژی ما نسبت به کشورهایی نظیر چین و امریکا بالا است و نباید از مدیریت مصرف و کنترل تقاضا غافل ماند. یارانه زیاد انرژی در کشور و ارزان بودن آن در مقایسه با سایر کشورهای جهان سبب شده است تا از بخش‌های خانگی گرفته تا صنایع و نیروگاه‌ها، عزمی برای بهینه‌کردن مصرف نداشته باشند.
وی اضافه کرد: همچنین دسترسی آسان به انرژی گاز در کشور موجب شده است تا مصرف این سوخت به‌شکل سرسام‌آوری در سال‌های اخیر افزایش پیدا کند، به‌طوری‌که بیش از ۷۵ درصد از سبد انرژی کشور به گاز تعلق دارد و میزان تولید روزانه گاز ۱۰۴۰ میلیون مترمکعب است که با ورود به فصل سرما و افزایش برودت هوا بیش از ۶۰۰ میلیون مترمکعب به‌صورت روزانه در بخش خانگی و تجاری مصرف می‌شود. باتوجه به سهم زیاد بخش خانگی و تجاری از مصرف گاز، با کنترل مصرف در این بخش می‌توان حجم قابل‌توجهی از مصرف گاز را کاهش داد. وی در پایان گفت: ناترازی انرژی نیاز به تقویت زیرساخت‌های مختلفی دارد که کشور باید با تکنولوژی‌های به‌روز به آنها دست پیدا کند و تا زمانی که تحریم‌های غرب ادامه دارد، این موضوع بسیار دشوار است و وقت و هزینه زیادی را طلب می‌کند، همچنین پیدا کردن مشتری‌های جدید برای صادرات انرژی به این موضوع گره خورده است و تا زمانی که این چالش‌ها حل نشود، صادرات نفت و گاز به کشورهای دیگر شدنی نیست.
لزوم صرفه‌جویی در مصرف گاز
حسن مرادی، کارشناس انرژی در زمینه بحران گاز در کشور به صمت گفت: دولت در سال‌های قبل تلاش کرده است تا توزیع منابع گاز را به‌گونه‌ای مدیریت کند که کمبود گاز در مصرف خانگی ایجاد نشود. امسال نیز، دولت قصد دارد تا از وقوع کمبود گاز جلوگیری کند.
وی در ادامه افزود: با این حال، باید توجه داشت که تعادل بین مصرف و تولید گاز در کشور ما برقرار نیست و در صورت عدم‌افزایش منابع جدید، امسال نیز با چالش‌هایی مواجه خواهد شد. کشور ما به‌اندازه چندین برابر کشورهایی با جمعیت مشابه، مصرف گاز دارد و مصرف ایران به‌اندازه کل مصرف کشورهای اروپایی تلقی می‌شود. باید متوجه باشیم که در ایران شاهد مصرف بی‌رویه گاز هستیم.
دلایل افزایش مصرف انرژی در ایران
مرادی خاطرنشان کرد: یکی از علل افزایش مصرف گاز در ایران، عدم‌انطباق وسایل گرمایشی است. ایران یک کشور پر از منابع انرژی است و در رتبه دوم و پنجم از نظر ذخایر گازی و تولید قرار دارد. با این حال، در تامین گاز برای فصول سرد سال با مشکل روبه‌رو است. اگر مصرف گاز ایران را با سایر کشورها مقایسه کنیم، بدون‌شک می‌توانیم بگوییم که مصرف گاز در ایران بیشتر است؛ اما باید توجه داشت که این مقایسه، بدون در نظر گرفتن شاخص‌ها و متغیرها انجام نمی‌گیرد، زیرا نیاز کشورهای مختلف به گاز متفاوت است.
این کارشناس تصریح کرد: عدم‌انجام بهینه‌سازی لازم برای مصرف گاز، هم در صنایع و هم در مصرف‌کنندگان خانگی، باعث افزایش چشمگیر مصرف برق در تابستان و مصرف گاز در زمستان می‌شود. به‌همین‌دلیل، باید با اتخاذ تدابیری مانند تعدیل قیمت‌ها و ارتقای نوآوری و فناوری، روند مصرف را بهبود بخشید. در صورت ادامه این شرایط، کمبود گاز در تمام فصول سال به‌زودی احساس خواهد شد.
ممکن است مصرف گاز در شهرها و روستاهای کوچک به‌دلیل سرمای بیشتر و نداشتن تجهیزات گرمایشی مناسب، بسیار بیشتر از مناطق دیگر باشد، در حالی که در این مناطق، افراد با درآمد کمتر ساکن هستند. برای جلوگیری از تلفات بالا، ضرورت بهینه‌سازی در مصرف و تولید گاز وجود دارد.
ادعا کردن اینکه قشر مرفه مصرف بیشتری دارد و بقیه دهک‌ها مصرف کمتری دارند، به‌طورکامل علمی و کارشناسانه نیست. باید توجه داشت که دهک بالاتر، حدود ۳۰ درصد بیشتر از متوسط مصرف دارد و دهک پایین‌تر، حدود ۴۰ درصد کمتر از متوسط مصرف است.
چالش‌های جدی سر راه افزایش تولید
مرادی گفت: تحریم، نبود امکانات و تکنولوژی موجب شد تا افزایش تولید محقق نشود. از سوی دیگر نیز، مصرف گاز در بخش صنعت، نیروگاه و خانگی نیز افزایش یافت، همچنین اکنون ایران کمابیش جزو چند کشور برتر دنیا در توسعه گازرسانی است که خود این موضوع افزایش مصرف را به‌دنبال دارد.
مرادی در پایان گفت: حل مشکل کمبود گاز در کشور موضوعی نیست که بتوان در کوتاه‌مدت برای آن راهکار ارائه کرد، چراکه این موضوع نیازمند راهکارهای بلندمدت است. برای این مسئله باید متناسب با ذخایر افزایش تولید انجام می‌گرفت و باید مصرف کنترل می‌شد، اما متاسفانه به‌دلیل مشکلاتی که وجود داشت، این موضوع محقق نشد.
سخن پایانی
باوجودآنکه ایران رتبه سوم بزرگ‌ترین تولیدکننده گاز طبیعی در جهان را دارد؛ اما باتوجه به ادامه روند افزایشی مصرف، چالش جدی برای تامین گاز طبیعی در آینده بسیار نزدیک وجود خواهد داشت. این موضوع در سال‌های اخیر به‌ویژه در فصول سرد سال با افزایش تقاضای بخش خانگی برای گرمایش تشدید شده است؛ به‌نحوی‌که تنها در سال ۱۳۹۸ حدود ۱۲ میلیارد لیتر گازوئیل و نفت کوره باارزش بیش از ۵ میلیارد دلار برای جبران کمبود گاز توسط نیروگاه‌ها سوزانده شده است.ظرفیت‌های افزایش تولید انرژی در کشور وجود دارد، اما امکان صادرات با مشکلات همراه است و انتقال پول انرژی صادرشده به داخل کشور بسیار سخت شده است. برای افزایش تولید گاز از میادین جدید به سرمایه‌ای معادل ۵۰ میلیارد دلار نیاز است که در صورت جذب این سرمایه، اهداف تولیدی محقق خواهد شد والا پس از سال ۱۴۱۰ نیز بروز پدیده کمبود گاز محتمل خواهد بود. از طرفی، امکان تامین چنین مبلغی از منابع داخلی وجود ندارد و به‌فرض اگر هم بتوانیم چنین مبلغی را تامین کنیم، به فناوری، تجهیزات و دانش فنی نیاز است که حداقل امکان تامین آن از داخل و حتی در منطقه وجود ندارد.در صورت بی‌توجهی و عدم‌برنامه‌ریزی و اقدام سریع، کشور با بحران جدی برای امنیت انرژی روبه‌رو خواهد شد؛ به‌نحوی‌که واردات این حامل انرژی یا بازگشت به دهه ماقبل ۷۰ شمسی و خرید و توزیع وسایل گرمایشی نفتی و زغالی بین مردم اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. به‌منظور مقابله با ناترازی فصلی گاز ضمن تاکید بر افزایش تولید پایدار و بهینه‌سازی انرژی در بخش‌های مختلف، توجه ویژه به استفاده از ذخیره‌سازی گاز در مخازن زیرزمینی بسیار حائزاهمیت است. برخی کشورها از ۱۰۰ سال پیش و سایر کشورها از حدود ۵۰ سال پیش، نسبت به توسعه ذخیره‌سازی گاز طبیعی اقدام کرده‌اند./روزنامه صمت
