بحران آب در ایران یکی از بزرگ‌ترین مشکلاتی است که در سال‌های اخیر تمام جوانب زندگی و صنعت را تحت‌تاثیر قرار داده است.
دلایل زیادی برای رخ دادن این بحران وجود دارد که برخی به شرایط آب‌وهوایی و اقلیمی مرتبط بوده و برخی به‌دلیل سوءمدیریت در این حوزهاست. گروه صنعتی هفت؛ تولیدکننده تجهیزات تصفیه آب و فاضلاب در ادامه به مشکل کمبود آب در ایران و راهکارهایی برای مدیریت آب اشاره خواهد داشت. ایران به‌دلیل موقعیت جغرافیایی، به‌عنوان یکی از کشورهای خشک و نیمه‌خشک شناخته شده است و این مسئله به‌ویژه در بخش‌های شرقی و مرکزی بیشتر دیده می‌شود. علاوه بر این، دلایل متعددی در رخ دادن و مواجه شدن با کمبود و بحران آب در ایران وجود دارند.در حالت کلی، ایران از جمله کشورهایی است که بارندگی کمی در طول سال داشته و به‌همین‌دلیل، اغلب مناطق آن بیابانی و کویری بوده و با کمبود منابع آبی مواجه است. علاوه بر این، در ۲ دهه اخیر با مشکل خشکسالی مواجهیم و به‌شدت بر میزان بارندگی‌ها در طول سال تاثیر منفی گذاشته است. به‌طوری‌که متوسط بارندگی ۱۵۴میلیمتری در سال به ۱۵۰میلیمتر کاهش یافته است. رشد جمعیت و افزایش مصرف آب از دیگر مواردی است که باعث تشدید بحران آب در ایران شده است.
رشد جمعیت در دهه ۶۰و ۷۰ نیاز به منابع آبی را افزایش داده و در مقابل خشکسالی نیز با آن همسو شده است و در نهایت، به کاهش آب‌های زیرزمینی و ذخایر آبی در سدها منجر شده‌اند. همان‌طور که اشاره شد، برخی از دلایلی که منجر به جدی‌تر شدن بحران آب در ایران شده‌اند؛ از قبیل خشکسالی و کاهش بارندگی غیرقابل‌کنترل هستند. در مقابل، برخی دیگر از دلایل را می‌توان با مدیریت صحیح و استفاده از تکنولوژی و فناوری تا حد زیادی رفع کرد. از جمله راهکارهای مدیریت آب در ایران می‌توان موارد زیر را برشمرد:
کمبود آب، از مشکلات اساسی کشور
بحران کمبود آب کمابیش به طرق مختلف سراسر کشور را تحت‌تاثیر قرار داده است و تعداد زیادی از استان‌های کشور، زیر تیغ تهدید کم‌آبی هستند. جدیت این معضل به‌قدری است که در بخش‌هایی از کشور شاهد جابه‌جایی و مهاجرت ساکنان از مناطق خشک و کم‌آب به مناطق پرآب و پربارش بوده‌ایم. کمبود آب یکی از مشکلات اساسی در کشور ما است که طی چند دهه اخیر به بحرانی تبدیل شده که از طرفی خطر خشکسالی را با خود به‌همراه دارد و از طرف دیگر، نه‌تنها تهدیدی در زمینه کاهش میزان آب شرب به‌شمار می‌آید، بلکه بسیاری از فعالیت‌های وابسته به آب از جمله کشاورزی را تحت‌تاثیر خود قرار می‌دهد. همان‌طور که چندی پیش، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست، درباره وضعیت آبی کشور هشدار داد که چراغ‌های قرمز وضعیت تامین آب کشور روشن شده است. اگرچه کمبود آب به‌اندازه کافی معضل بزرگی است، اما باید توجه داشت که اقداماتی همچون بهره‌برداری‌های بی‌رویه و مداوم از آب‌های زیرزمینی که در راستای جبران کمبود منابع آبی انجام می‌گیرد، از دیگر عواملی است که این بحران را تشدید می‌کند. ریزش‌های جوی کشور نسبت به دوره مشابه سال آبی گذشته، ۲۲ درصد کاهش دارد. با مجموع این بارش‌ها، ۴۰ درصد از مخازن سدهای کشور پر شد که نشان از ادامه بحران آب در ایران می‌دهد. زنگ هشدار خشکسالی و بی‌آبی از همان ابتدای امسال به‌صدا درآمد. اگرچه برخی به بارش‌های سیل‌آسای تابستان امیدوار بودند، اما جز ویرانی نتیجه‌ای نداشت. بعد از آن، امیدها به بارش‌های پاییز و زمستان بود، اما مخازن سدهای کشور پر نشد. همچنین، بررسی‌ها هم نشان از کاهش ۲۵ تا ۷۵ درصدی مخازن سدهای کشور دارد.
هدررفت منابع آب کنترل شود
علی‌اکبر رجایی، کارشناس محیط‌زیست در رابطه با بحران کم‌آبی در کشور به گفت: متوسط بارندگی در ایران یک‌سوم متوسط بارندگی جهانی است، اما سرانه مصرف آب در ایران نیز وضعیت مناسبی ندارد. براساس گزارش‌ها، سرانه مصرف آب در کشور ۲۵۰ لیتر نفر در روز است، در حالی که سرانه مصرف آب در جهان ۱۵۰ لیتر نفر در روز است.
کشور ما از دیرباز با مشکل کم‌آبی دست‌وپنجه نرم کرده و این موضوع تازگی ندارد؛ اما در چند سال اخیر، عوامل متعددی در تشدید بحران آبی در کشور دخیل بوده که افزایش سرانه آب یکی از آنهاست. فرهنگ‌سازی غلط در کنار رشد بی‌رویه جمعیت سبب شده است تا مصرف آب در بخش‌های مختلف از حد استاندارد خارج و چند برابر کشورهای دیگر شود. از سوی دیگر، فرسودگی سیستم آبرسانی شهری از دیگر عواملی است که باعث هدررفت منابع آبی در کشور شده است. همه ما در طول زندگی خود بارها شاهد فوران آب از لوله‌ها و مخازن آبی در شهرها بوده‌ایم که باعث به‌هدر رفتن آب شیرین شده و خسارت‌های زیادی را به‌بار آورده است.
رجایی افزود: علاوه بر این، وقوع خشکسالی‌های نسبتا طولانی‌مدت در کشور و همچنین افزایش گرمای کره زمین که نه‌تنها ایران بلکه بسیاری از کشورهای جهان را هم تحت‌تاثیر خود قرار داده، بحران کم‌آبی را تشدید کرده است. ایران کشوری است که بخش قابل‌توجهی از مناطق آن از گذشته در تنش آبی قرار داشته و امروز طبیعی است که در شرایط فعلی دامنه این تنش گسترش پیدا کند.
وی تصریح کرد: تغییرات جوی و آب‌وهوایی در سال‌های اخیر میزان بارش برف و باران را به‌شدت کم کرده و کشور را به مرز خشکسالی کشانده است. خشکسالی به‌طورکلی با کاهش بارش باران شروع می‌شود که افزایش تبخیر آب و استفاده بیش‌ازحد از منابع آبی نیز آن را تشدید می‌کند.
ضعف مدیریت در مواجهه با بحران کم‌آبی
رجایی عنوان کرد: متاسفانه در کشور ما مدیریت انرژی و منابع آبی نتوانسته با بحران‌های موجود مقابله کند؛ اتفاقی که در کشورهای همسایه با آن بهتر برخورد شده و روند مناسب‌تری در مقایسه با ما داشته است. درحال‌حاضر کشوری مثل عربستان از شیرین‌کننده‌های فوق‌پیشرفته برای شیرین‌سازی آب دریاها استفاده می‌کند، اما ما با استفاده از آب شرب برای مصرف بخش کشاورزی و صنعتی این سرمایه ملی را هدر می‌دهیم.
اگرچه ایران از اواخر دهه ۷۰ وارد تنش آبی شده، اما مدیریت منابع آب چندان به نتایج خوبی نرسیده است؛ قطعی زنجیره‌ای آب در ایران می‌تواند نشانه روشنی از این موضوع باشد. سدسازی بی‌رویه از یک‌سو و انتقال آب و فعالیت‌های صنایع از سوی دیگر، مدیریت منابع آب در ایران را زیر سوال می‌برد.
وی خاطرنشان کرد: آثار خشکسالی و نبود مدیریت مناسب در ایران تنها به قطعی آب محدود نمی‌شود. سلسله‌ای از بحران‌ها به‌دنبال بحران آب در کشور رخ می‌دهد. فرونشست زمین، گسترش بیابان‌ها، تشدید آتش‌سوزی‌ها، مهاجرت و… تنها بخشی از آثار این بحران است. رجایی در پایان گفت: اکنون موضوع فرسایش خاک، آلودگی آب‌وهوا، نابودی جنگل‌ها و… کشور را در مسیر یک فاجعه زیست‌محیطی قرار داده است که تمامی این چالش‌ها از سیاست‌های غلط و مدیریت‌های اشتباه سرچشمه می‌گیرد. اگر این وضعیت تداوم پیدا کند و برای حل آن چاره‌جویی نشود، در آینده نه‌چندان دور تمامی منابع کشور نابود می‌شود و دیگر فرصتی برای جبران نمی‌ماند.
منابع آب کشور به‌خوبی مدیریت نمی‌شود
حسین آخانی، فعال محیط‌زیست به صمت گفت: مدیریت نادرست منابع آبی و تغییر ساختار اجتماعی و اقتصادی از عواملی هستند که در چند سال اخیر بر افزایش مصرف آب در کشور دامن زده‌اند. همچنین، افزایش جمعیت و اصرار بر خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی، به بحران آب دامن زده، چراکه بر نیاز کشور به آب افزوده است.
درحال‌حاضر، بحران کم‌آبی در بسیاری از کشورهای جهان به‌دلیل افزایش گرمای کره زمین، خشکسالی‌های طولانی‌مدت را رقم زده است و این موضوع تنها به کشور ما اختصاص ندارد؛ اما از این حیث که کشور ما از گذشته در تنش آبی قرار داشته، این موضوع باید به‌شکلی حیاتی‌تر مدیریت شود.
وی در ادامه خاطرنشان کرد: اما طبق پیش‌بینی‌هایی که از وضعیت آبی کشور ما صورت گرفته، نباید این حجم از خشکسالی پدید می‌آمد. بخش اندکی از این بحران مربوط به تغییر اقلیم در کشور است، اما بخش عمده آن به نحوه بهره‌برداری از منابع آبی و به‌ویژه دخالت در روند طبیعی کشور بوده که سدسازی‌های بی‌رویه و عدم‌مدیریت پروژه‌های انتقال آب از این دسته از دخالت‌ها هستند.
سازگاری باکم‌آبی فرهنگ‌سازی شود
آخانی بیان کرد: اینکه کشور ما در یک منطقه خشک و کم‌آب قرار دارد، یک واقعیت است. رسانه‌ها می‌توانند کمک کنند که چنین باوری به‌صورت فرهنگ در جامعه جا بیفتد. وقتی چنین باوری در ذهن مردم باشد، مصرف، کنترل و مدیریت می‌شود. همچنین، ورودی‌های آب کشور به‌صورت سالانه در حال کم شدن و بارش‌ها بسیار کم شده است و می‌توان گفت در همه جای دنیا چنین مشکل مشابهی وجود دارد.
آخانی در پایان صحبت‌هایش تاکید کرد: سیاست‌گذاری‌ها درباره منابع آبی کشور باتوجه به حساسیتی که در حوزه آب وجود دارد، باید خیلی قوی‌تر باشد و باید برای هر قطره آب، برنامه داشته باشیم. به‌صورتی باید مصرف آب مدیریت شود که دچار بحران نشویم. در این زمینه می‌توانیم خیلی فعال‌تر عمل کنیم و امید است دولت سیزدهم با برنامه‌هایی که در این زمینه دارد، بتواند بسیار موفق عمل کند.
سخن پایانی
درحال‌حاضر کمبود آب، کل قاره‌های جهان را درگیرکرده است. استفاده از آب در قرن اخیر در جهان به‌دلیل افزایش بیش از ۲برابری جمعیت در حال افزایش بوده و باتوجه به شرایط اقلیمی و کاهش بارندگی‌ها و کاهش دسترسی به منابع آب شیرین، کل کشورهای جهان با معضل کم‌آبی روبه‌رو هستند.بحران کم‌آبی در کشورهایی با جمعیت بالا و شرایط آب‌وهوایی خشک، جدی‌تر بوده و این امر ممکن است در آینده سبب مهاجرت اجباری میلیون‌ها نفر شود. در کشورهای پیشرفته با مدیریت صحیح منابع آبی و وضع قوانین و مقررات و ارائه راهکارهای مدیریتی، گام‌های موثری در این زمینه برداشته‌اند.
یکی از چالش‌های مهم زیست‌محیطی در خاورمیانه و کشور ایران، بحران کم‌آبی است. باتوجه به کمبود منابع آبی و کاهش بارندگی‌ها و شرایط آب‌وهوایی کشور ایران و عدم‌مدیریت صحیح در حوزه آب، امروزه شاهد مشکلات عدیده‌ای در این حوزه هستیم.
بعد از عامل جمعیت، آب دومین چالش جدی بشر است. امروزه کل جهان با مشکل کمبود آب مواجه هستند و کشورهایی مثل ایران به‌دلیل شرایط اقلیمی با سرعت بیشتری به‌سوی کم‌آبی پیش می‌رود. در ایران ریزش‌های جوی منبع اصلی تامین منابع آبی است که این میزان بیش از ۱۴۳میلیارد مترمکعب است. از این میزان، حدود ۷۱ درصد به‌صورت تبخیر از دسترس خارج شده است و تنها بخش کوچکی از آن معادل ۸۸.۵ میلیارد مترمکعب آن، برای مصارف کشاورزی، صنعت و شرب استفاده می‌شود.
منابع آبی در ایران محدود و بارندگی تقریبا یک‌سوم تا یک‌چهارم متوسط بارندگی در جهان است و وجود خشکسالی‌های مکرر در کشور و عدم‌استفاده صحیح از منابع آبی در بخش‌های کشاورزی و صنعت از دلایل ایجاد بحران کم‌آبی است./ روزنامه صمت
