مشروط کردن یارانه‌های انرژی ارزان برای توسعه صنعتی؛ رویکردهوشمندانه در تحول نظام اعطای یارانه‌های انرژی در صنعت - افق اقتصادی

به تازگی اعلام شد که دولت بار دیگر پس از برطرف کردن ایرادات طرح نرخ خوراک پتروشیمی‌ها، نرخ ۷ هزار تومانی را مجددا تصویب کرد. نکته بسیار عدم عقب‌نشینی دولت نسبت به تصمیم خود در اصلاح نظام یارانه‌های انرژی صنعت بوده است.

اعطای یارانه انرژی به صنایع در جهت رقابت‌پذیری بیشتر صنایع یک اقدام مثبت است ولی عدم تکمیل زنجیره ارزش و تنها یک مرحله توسعه، نه تنها در بلندمدت کمکی به خلق ارزش بیشتر در اقتصاد نخواهد کرد بلکه به واسطه اعطای رانت خوراک ارزان جهت پیمودن همین یک مرحله و شکل‌گیری خام‌فروشی صنعتی، کشور نسبت به صادرات مواد اولیه نیز عقب خواهد ماند و همین امر سبب خواهد شد که درآمد ارزی کشور نیز شدیدا کاهش خواهد یافت و در عوض حاشیه سود رانتی در جیب عده‌ای خاص می‌رود بنابراین باید این سازوکار اعطای یارانه انرژی اصلاح شود.

اهمیت مقیدسازی و مشروط کردن اعطای یارانه‌های انرژی به توسعه زنجیره ارزش

اعطای یارانه ارزان انرژی بدون قید و شرط عواقب ناخواسته ای در بخش صنعت ایران داشته است. این سیاست‌ها به فروش گسترده مواد خام، اتکا به صادرات انرژی مجازی و فشارهای بودجه ای منجر شده است. برای مقابله با این چالش‌ها، دولت باید سیاست‌های هوشمندانه ای اتخاذ کند که اعطای یارانه انرژی را مشروط کند و سرمایه گذاری در تکمیل زنجیره ارزش را تضمین کند. اهمیت مقیدسازی اعطای یارانه‌های انرژی، مرتبط کردن قیمت‌های ارزان‌تر انرژی را به توسعه زنجیره ارزش، و ارائه گزارش‌های منظم برای نظارت بر پیشرفت را بررسی می‌کند.

مشکلات اعطای یارانه انرژی به صورت بی قید و شرط

یارانه‌های انرژی بی قید و شرط در بخش صنعتی ایران مانع از توسعه صنایع پایین دستی شده است. در دسترس بودن انرژی ارزان، به جای افزایش ارزش افزوده داخلی، فروش مواد خام را تشویق کرده است. این امر منجر به از دست رفتن فرصت‌های اقتصادی و پیشرفت‌های فناوری محدود در بخش صنعتی کشور شده است و فقدان شرایط یارانه انرژی باعث گرفتار شدن ایران در دام مجازی انرژی شده است. اتکا به صادرات مواد خام بدون ارزش افزوده، کشور را در برابر نوسانات قیمت جهانی کالاها آسیب پذیر کرده است. علاوه بر این، ارائه خوراک ارزان گاز به عنوان یارانه انرژی فشار قابل توجهی بر بودجه دولت وارد کرده است که منجر به کسری بودجه و عدم تعادل اقتصادی شده است.

به عنوان نمونه، صنعت متانولی ایران به خوبی بیانگر وضعیت بسیار مخرب اعطای بدون قید و شرط یارانه انرژی است. این صنعت که به خام‌فروشی در شطح جهانی مشهور است، در حال حاضر بیش از ۹۵ درصد تولید داخل متانول را به صورت خام به بازارهای شرق آسیا صادر می‌کند. این صنعت به شدت به رانت ارزان خوراک گاز وابسته است و در نتیجه اکثر متانول به جای استفاده در داخل به صورت خام فروخته می‌شود. دولت می‌تواند با مشروط کردن یارانه‌ها، سرمایه گذاری در صنایع پایین دستی مانند محصولات مبتنی بر متانول را تشویق کند که منجر به افزایش ارزش آفرینی در داخل کشور شود. بنابراین در وضعیت فعلی که قیمت تنها به ۶۵ درصد قیمت گاز صادراتی رسیده است؛ بسیاری از متانول‌سازان خام‌فروش، باید به سمت تعطیلی بروند زیرا وابستگی شدید متانولی‌ها به رانت خوراک ارزان و همچنین عدم توسعه زنجیره ارزش این شاخه مهم زنجیره ارزش پتروشیمی‌های خوراک گازی و در عوض صادرات خام متانول به بازارهای انحصاری در شرق آسیا، سبب شده است که با وجود اعطای ۳۵ درصد تخفیف گازی نسبت به قیمت گاز صادراتی، باز هم تولید متانول به دلیل خام‌فروشی آن و عدم تکمیل زنجیره ارزش، کاملا غیراقتصادی باشد

اهمیت مقیدسازی و مشروط کردن اعطای یارانه انرژی

مشروط کردن اعطای یارانه انرژی برای اطمینان از استفاده مؤثر و سرمایه گذاری منابع در تکمیل زنجیره ارزش بسیار مهم است. با مرتبط کردن قیمت ارزان‌تر انرژی به توسعه صنایع پایین دستی، دولت می‌تواند تنوع صنعتی، پیشرفت‌های فناوری و ایجاد شغل را تشویق کند. این امر به کاهش وابستگی به صادرات مواد خام و تقویت اقتصاد پایدارتر و مقاوم‌تر کمک می‌کند.

برای به حداکثر رساندن تأثیر یارانه‌های انرژی، اعمال محدودیت‌های زمانی نیز برای حمایت ضروری است. این رویکرد صنایع را تشویق می‌کند تا توسعه زنجیره ارزش خود را تسریع بخشند، نوآوری و رقابت را به پیش ببرند. با تعیین بازه‌های زمانی مشخص، دولت می‌تواند احساس فوریت را در میان صنایع ایجاد کند، کارایی را ارتقا دهد و پیشرفت را به‌طور مؤثر نظارت کند. همچنین گزارش‌دهی منظم جزء حیاتی رویکرد سیاست هوشمند در اعطای یارانه انرژی است. با الزام صنایع به گزارش پیشرفت خود در توسعه زنجیره ارزش به صورت ماهانه، دولت می‌تواند بر اثربخشی یارانه‌ها نظارت کرده و از شفافیت اطمینان حاصل کند. این مکانیسم گزارش‌دهی امکان شناسایی چالش‌ها، تعدیل سیاست‌ها در صورت لزوم و ارتقای مسئولیت‌پذیری در بین سهامداران صنعتی را فراهم می‌کند.

اعطای بی قید و شرط یارانه ارزان انرژی در بخش صنعتی ایران مانع از توسعه صنایع پایین دستی و از دست رفتن فرصت‌های اقتصادی شده است. برای مقابله با این چالش‌ها، دولت باید سیاست‌های هوشمندانه ای اتخاذ کند که اعطای یارانه انرژی را مشروط کند. ایران می‌تواند با پیوند دادن قیمت‌های ارزان‌تر انرژی به هدایت منابع بخش صنعتی به سرمایه گذاری در توسعه زنجیره ارزش و اجرای حمایت‌های محدود زمانی، علاوه بر تکمیل زنجیره ارزش و تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر، در زمینه تنوع صنعتی، پیشرفت‌های فناوری و ایجاد شغل نیز اقدامات مثبتی انجام دهد. با حرکت به سمت این نظام جدید اعطای هوشمند و مشروط یارانه‌های انرژی ایران به تکمیل زنجیره ارزش می‌تواند پایه‌های یک بخش صنعتی مقاوم‌تر و پایدارتر را بنیان بگذارد.

در ادامه پیرامون استقرار نظام جدید اعطای هوشمند و مشروط یارانه‌های انرژی ایران به تکمیل زنجیره ارزش با دو تن از کارشناسان حوزه انرژی به گفتگو پرداختیم که در ادامه خواهید خواند.

مرتضوی کارشناس سیاست‌گذاری حوزه انرژی:

تمرکز بر تکمیل زنجیره ارزش با مشروط کردن اعطای یارانه انرژی صنایع

سید علی مرتضوی کارشناس سیاست‌گذاری حوزه انرژی در رابطه با لزوم اصلاح نظام اعطای یارانه‌های انرژی گفت: اعطای بی قید و شرط یارانه ارزان انرژی در ایران پیامدهای اقتصادی گسترده ای داشته است. اولاً، قیمت‌های بازار را مخدوش کرده و از توسعه بخش انرژی رقابتی جلوگیری کرده است. قیمت‌های مصنوعی پایین خوراک گاز، سرمایه گذاری در منابع انرژی جایگزین را کاهش داده و مانع رشد صنایع انرژی‌های تجدیدپذیر شده است. این در نهایت توانایی کشور را برای تنوع بخشیدن به ترکیب انرژی و کاهش اتکا به سوخت‌های فسیلی محدود کرده است. علاوه بر این، رویکرد صادرات محور صنعت پتروشیمی متانول، با هدایت خوراک گاز ارزان، منجر به از دست رفتن فرصت‌ها برای افزودن ارزش داخلی شده است. با صادرات متانول به صورت خام، ایران از مزایای بالقوه صنایع پایین دستی که می‌توانند از متانول به عنوان ماده اولیه برای تولید محصولات با ارزش بالاتر استفاده کنند، چشم پوشی کرده است. این امر مانع از توسعه بخش صنعتی قوی تر و متنوع تر در کشور شده است.

وی ادامه داد: اعطای رانت خوراک ارزان و همچنین عدم مشروط‌سازی دریافت یارانه انرژی ارزان، به تکمیل زنجیره ارزش، باعث شده است که علاوه بر خام‌فروشی گسترده صنعتی و گرفتاری در تله انرژی مجازی، برای تامین خوراک ارزان گاز به عنوان یارانه انرژی نیز بودجه دولت را تحت فشار قرار گیرد و حاشیه سود رانتی ایجاد شده نیز به جیب عده‌ای خاص برود. کسری بودجه ناشی از یارانه دادن به اجاره خوراک گاز برای صنعت متانول، همانطور که قبلاً ذکر شد، بار مالی ناشی از اعطای بی قید و شرط یارانه‌ها را بر دوش دولت نشان می‌دهد. این کسری‌های مالی پیامدهای گسترده‌تری برای اقتصاد دارد، از جمله فشارهای تورمی، افزایش استقراض، و کاهش ظرفیت سرمایه‌گذاری عمومی در بخش‌های حیاتی مانند مراقبت‌های بهداشتی، آموزشی و زیرساخت‌ها.

مرتضوی با اشاره به لزوم اصلاح فرآیند اعطای یارانه انرژی با مشروط‌سازی و مقید کردن صنایع به سرمایه‌گذاری در توسعه زنجیره ارزش گفت: به منظور رسیدگی به چالش‌های مرتبط با یارانه‌های ارزان انرژی، برای دولت بسیار مهم است که رویکردی هدفمندتر و منطقی تر اتخاذ کند. با اصلاح نرخ خوراک و افزایش قیمت خوراک گاز، که اخیراً در ایران انجام شد، دولت قصد دارد بین حمایت از رشد صنعتی و ارتقای پایداری مالی تعادل ایجاد کند. با این حال، اطمینان از اجرای تدریجی این اصلاحات و همراه با اقدامات حمایتی برای کاهش اثرات منفی بالقوه بر صنایع، مهم است. این موضوع می‌تواند شامل ارائه کمک‌های مالی، ترویج نوآوری‌های فن‌آوری، و تسهیل گذار به استفاده کارآمدتر انرژی و روش‌های تولید باشد. در همین راستا در سند توسعه‌ای پنج ساله برنامه هفتم توسعه ایران، یک اصلاح جدی در نظام اعطای یارانه‌های انرژی نیاز است و این موضوع نیز حرکت به سمت مشروط‌سازی دریافت یارانه انرژی ارزان به تکمیل زنجیره ارزش و همچنین مقید کردن آن‌ها به تخصیص سود حاصل از دریافت این یارانه انرژی ارزان در جهت خلق ارزش جدید در اقتصاد باشد.

 وی ادامه داد: باید تلاش اصلی نظام حمایتی دولت از صنعت ارتقای صنایع به سمت تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر باشد تا با تکمیل زنجیره ارزش از مواد اولیه تولید داخل مانند متانول استفاده بیشتری داشته باشیم. با تشویق مصرف داخلی و صنایع پایین دستی، ایران می‌تواند از تمام ظرفیت اقتصادی منابع خود استفاده کند و وابستگی خود را به صادرات مواد خام را کاهش دهد.

جامع کارشناس انرژی:

اصلاح نظام پرداخت یارانه‌های انرژی در برنامه هفتم توسعه به سمت سرمایه‌گذاری مولد در جهت خلق ارزش بیشتر در اقتصاد

فرشاد جامع کارشناس انرژی در رابطه با وضعیت بد صنعتی ایران اظهار کرد: وضعیت تولیدات صنعتی در ایران به دلیل خام‌فروشی بالا با وجود اعطای یارانه انرژی ارزان به یک مشکل بزرگ برای کشور تبدیل شده است که دولت با دخالت و سرمایه‌گذاری مستقیم می‌خواهد این مشکلات را برطرف کند که قدم مثبتی است اما اصولا باید در زمینه حل مشکل، فرآیندها اصلاح گردد. صنایع ما با بحران جدی رقابت‌پذیری و همچنین خام‌فروشی گسترده روبرو هستند. ما در کشورمان گاز را با قیمت بسیار پایینی در اختیار صنعت قرار می‌دهیم که همین موضوع به یک پاشنه آشیل جدی حمایتی تبدیل شده است زیرا این اعطای یارانه انرژی مشروط نیست و بسیاری از این شرکت‌های پتروشیمی یا فولادی از محل اعطای این رانت انرژی ارزان، سودهای میلیاردی می‌کنند و در جیب خود قرار می‌دهند و در عوض کسری بودجه شامل حال دولت می‌شود. این قیمت‌های پایین به کاهش درآمدهای دولت که فشارش را مردم تحمل می‌کنند، منجر شده است.

وی ادامه داد: مشروط نبودن دریافت یارانه ارزان انرژی چالشی مهم برای صنعت ایران است. به فروش گسترده مواد خام صنعتی، انرژی مجازی و فشار بر بودجه دولت برای تامین خوراک ارزان گاز به عنوان یارانه انرژی کمک کرده است. این سیاست همچنین باعث شده است که سود حاشیه ای رانتی بدون سرمایه گذاری قابل توجه در تکمیل زنجیره ارزش و تنها با خام فروشی صنعتی به جیب افراد خاص وارد شود. کسری بودجه ناشی از تامین رانت ارزان خوراک گاز در سال قبل از محل اعطای رانت خوراک به متانول سازان به عنوان بزرگترین صادرکننده محصولات خام ایرانی طبق گزارش کمیسیون اصل نود مجلس شورای اسلامی تقریباً ۳۱.۵ هزار میلیارد تومان بوده است. این وضعیت سبب شده است که با وجود اعطای رانت خوراک ارزان قیمت به صنایع، باز هم شاهد سودآوری و رقابت‌پذیری این صنایع و اعطای سودهای کلان نباشیم و کل سود حاصل از خام فروشی این صنایع از محل انرژی ارزان دریافتی است وگرنه با احتساب قیمت واقعی گاز همه باید تعطیل کنند و بروند. برای همین باید چاره‌ای جدی در زمینه اصلاح نظام یارانه‌های انرژی اندیشیده شود تا بیش از این شاهد هدررفت منابع کشور و خام فروشی گسترده صنعتی نباشیم.

فرشاد جامع در پایان با اشاره به رویکرد جهانی در سیاست‌گذاری هوشمندانه دولت با رگولاتوری نظام یارانه‌ها به جای تصدی‌گری در زنجیره ارزش اظهار کرد: ایران می‌تواند از تجربیات کشورهای دیگر که سیاست‌های هوشمندانه‌ای را برای تکمیل زنجیره ارزش و بهینه‌سازی بخش‌های انرژی خود با موفقیت اجرا کرده‌اند، بیاموزد. مطالعات موردی از کشورهایی مانند نروژ، که به طور موثر منابع انرژی خود را مدیریت کرده و یک صنعت پتروشیمی قوی ایجاد کرده است، می‌تواند بینش‌های ارزشمند و بهترین شیوه‌ها را در اختیار ایران قرار دهد. پرداختن به چالش‌های مرتبط با یارانه ارزان انرژی در ایران نیازمند رویکردی جامع است که شامل اصلاحات هدفمند، حمایت از صنایع با ارزش افزوده و منطقی‌سازی قیمت‌گذاری انرژی است. با اتخاذ سیاست‌های هوشمند و هدایت منابع به سمت خلق ارزش افزوده بیشتر در زنجیره ارزش تولید، ایران می‌تواند رقابت اقتصادی خود را افزایش دهد، کسری‌های مالی را کاهش دهد و رشد پایدار و فراگیر را ارتقا دهد.