تقویت روابط تهران-ایروان در سایه کریدورهای ترانزیتی| نیاز ارمنستان به معماری امنیتی جدید - افق اقتصادی

بازار؛ گروه بین‌الملل: ارمنستان به گسترش همکاری‌های چندجانبه خود با جمهوری اسلامی ایران ادامه می‌دهد. نقش ایران در قفقاز جنوبی نیز پس از جنگ ۲۰۲۰ قره باغ کوهستانی و درگیری روسیه و اوکراین پررنگ‌تر شده است. در برنامه ۲۰۲۱-۲۰۲۶ دولت ارمنستان اشاره شده که اقداماتی را برای توسعه بیشتر روابط ویژه با ایران انجام خواهد داد. تنها در سال گذشته، آرارات میرزویان، وزیر امور خارجه ارمنستان دو بار به تهران سفر کرد.
درک سیاست خارجی در میان افکار عمومی ارمنستان نیز تغییر کرده است. در حالی که سال‌ها پیش اکثریت جمعیت ارمنستان هم مسائل اقتصادی و هم مسائل امنیتی را با روسیه که شریک استراتژیک ارمنستان به حساب می‌آمد، مرتبط می‌کردند، اما پس از جنگ قره‌باغ، وضعیت کاملاً تغییر کرده است. نظرسنجی افکار عمومی انجام شده توسط موسسه بین المللی جمهوری خواه (IRI) نشان داد که ۴۷ درصد از پاسخ دهندگان ایران را مهم‌ترین شریک سیاسی و ۴۹ درصد از آن‌ها، ایران را مهم‌ترین شریک اقتصادی می‌دانند و آن را بالاتر از روسیه قرار می‌دهند. همین روند در بخش امنیتی نیز مشاهده می‌شود، به طوری که ۴۶ درصد از پاسخ دهندگان ایران را شریک امنیتی کلیدی می‌دانند.
دو پروژه کریدوری
به گزارش « قفقاز واچ»؛ در صورت راه‌اندازی پروژه «خلیج فارس- دریای سیاه»، هند و ایران از طریق گرجستان و ارمنستان به کشورهای اروپای شرقی ارتباط حمل و نقل خواهند داشت. ایران این ایده را در سال ۲۰۱۶ مطرح کرد و بعداً ارمنستان، بلغارستان، گرجستان و یونان به این پروژه پیوستند. در همین راستا، کارگروهی تشکیل شده است. مقامات ارمنستان بارها علاقه خود را به این پروژه ابراز کرده‌اند. نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان، در جریان یازدهمین نشست کمیسیون همکاری اقتصادی بین دولتی ارمنستان و گرجستان به پروژه خلیج فارس – دریای سیاه اشاره و ابراز اطمینان کرد که این پروژه می‌تواند همکاری‌های منطقه‌ای را تقویت کند.
آرارات میرزویان، وزیر امور خارجه ارمنستان، در جریان سفر خود به ایران در ۲۴ جولای ۲۰۲۳ و در کنفرانس مطبوعاتی مشترک با همتای ایرانی خود، شهید حسین امیرعبداللهیان، بار دیگر بر اهمیت همکاری نزدیک با ایران همسایه در دو بخش اقتصادی و زیرساختی تاکید کرد. وی گفت: «ما با تاکید بر نقطه عطف تعیین شده توسط نخست وزیر ارمنستان و رئیس جمهور ایران برای افزایش حجم تجارت دوجانبه به ۳ میلیارد دلار، بر اهمیت ادامه و تکمیل پروژه‌های مشترک اقتصادی تاکید کردیم و در دستور کار خود همکاری در تجارت، انرژی، حمل و نقل و زیرساخت‌های جاده‌ای نقش ویژه‌ای دارد و در این راستا باید بر اهمیت اجرای پروژه‌های مسیر حمل و نقل بین المللی «کریدور شمال-جنوب» و «خلیج فارس-دریای سیاه» تاکید شود. ».

در صورت راه‌اندازی پروژه «خلیج فارس- دریای سیاه»، هند و ایران از طریق گرجستان و ارمنستان به کشورهای اروپای شرقی ارتباط حمل و نقل خواهند داشت. ایران این ایده را در سال ۲۰۱۶ مطرح کرد و بعداً ارمنستان، بلغارستان، گرجستان و یونان به این پروژه پیوستند.

با این حال، این مسیر تنها در صورتی محقق می‌شود که کریدور شمال-جنوب به طور کامل تکمیل شود. این کریدور جاده‌ای مهم و راهبردی دسترسی هند به کشورهای اروپایی را از طریق ارمنستان و گرجستان به دریای سیاه در چارچوب کریدور شمال-جنوب را فراهم می‌کند. اجرای این پروژه ارتباط جاده‌ای اروپا-قفقاز-آسیا را در تقاطع آسیای غربی و اروپای شرقی بهبود می‌بخشد. کار ساخت کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب که تقریباً در دو دهه اخیر ادامه داشته، در زمان دولت نیکول پاشینیان به کریدور شمال-جنوب-شرق-غرب تغییر نام داد.
نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان در جلسه دولت در ۱۷ فوریه ۲۰۲۲ گفت: «این بدان معناست که یک شاخه از «چهارراه ارمنستان» ایروان را به ایران، دیگری به آذربایجان و سپس به نخجوان و ترکیه متصل خواهد کرد. » برای دولت نیکول پاشینیان، که مکرراً از رفع انسداد جاده‌ها پس از جنگ قره‌باغ صحبت می‌کند، این جاده و به‌ویژه نقش ایران مهم‌تر شده است.
در ابتدای سال مشخص شد که بازسازی قطعه کاجاران – آگاراک (مرز ارمنستان – ایران) کریدور جاده‌ای شمال – جنوب آغاز شده است. طبق اعلام مقامات ارمنی، پیمانکار متشکل از دو شرکت ساختمانی است. در قطعه کجاران – آگارک، بازسازی ۳۲ کیلومتر جاده، احداث ۱۷ پل، ۲ تونل (به طول کلی حدود ۹۰۰ متر) و ۵ گره مواصلاتی در نظر گرفته شده تا این قطعه مطابق با استانداردهای بزرگراه اروپایی باشد. جاده شمال – جنوب نه تنها برای ارمنستان بلکه برای هند و کشورهای حوزه خلیج فارس دسترسی به دریای سیاه را تسهیل می‌کند.
مقامات ایرانی نیز بارها بر اهمیت این جاده تاکید کرده‌اند. مهدی سبحانی، سفیر ایران در ارمنستان، ابراز اطمینان کرد که کالاها از طریق جاده شمال – جنوب از طریق ارمنستان دو روز سریع‌تر از آذربایجان می‌توانند به دریای سیاه برسند. سفیر ایران گفت: برای ایران، ارمنستان بهترین مسیر شمال، دریای سیاه و برای ارمنستان نیز بهترین مسیر خلیج فارس و بندر چابهار است.
همکاری اقتصادی
در ۱۴ ژوئن ۲۰۲۴، دولت ارمنستان تصویب توافقنامه تجارت آزاد بین اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) و جمهوری اسلامی ایران را تصویب کرد. این توافقنامه بر اساس مفاد ایجاد شده توسط موافقت موقت برای تشکیل منطقه آزاد تجاری بین اوراسیا و کشورهای عضو آن و ایران است که در سال ۲۰۱۹ لازم الاجرا شد. این توافقنامه ورود کالاها بدون عوارض گمرکی را تضمین می‌کند. همچنین، ایران برای اولین بار در قراردادهای تجاری بین‌المللی خود متعهد می‌شود که در چارچوب این قرارداد، عوارض واردات را به صفر برساند.
رقابت بین بازیگران در قفقاز جنوبی
به باور کارشناسان، هم ترکیه و هم ایران از زمان فروپاشی شوروی برای تقویت موقعیت‌های خود در قفقاز جنوبی و کشورهای آسیای مرکزی با یکدیگر رقابت کرده‌اند. این کشورها قبل از تشکیل اتحاد جماهیر شوروی قبلاً در منطقه نفوذ داشتند و طبیعتاً پس از انحلال آن، به دنبال بازپس گیری جایگاه سابق خود بودند. پس از پایان جنگ قره باغ کوهستانی و شروع درگیری روسیه و اوکراین، روسیه بیشتر بر مشکلات داخلی خود متمرکز شده و ظاهراً از رویدادهای قفقاز غفلت کرده است. این خلاء توسط کشورهای دیگر پر شده که ترکیه و ایران فعال‌ترین آن‌ها هستند. این رقابت منعکس کننده قرن ۱۹ و ۲۰ است که روسیه قدرتمندتر نفوذ بیشتری داشت. اکنون، با تضعیف روسیه، سایر کشورها در حال گسترش نفوذ خود هستند.
طی سال‌های پس از استقلال ارمنستان، این کشور همکاری‌های خود را با ایران عمیق‌تر کرده و به چندین نقطه عطف از جمله ساخت پل بین ارمنستان و ایران، خطوط لوله گاز، جاده‌ها و اجرای پروژه گاز در برابر برق دست یافته است. بلندپروازانه‌ترین پروژه هم کریدور جاده‌ای شمال-جنوب است.
پس از جنگ ۲۰۲۰ قره باغ کوهستانی و حمله آذربایجان در سال ۲۰۲۱، بخش‌هایی از جاده بین دولتی گوریس-کاپان تحت کنترل آذربایجان درآمد. این جاده برای حمل و نقل کالای ایران بسیار مهم بود. در سپتامبر ۲۰۲۱، مرزبانان و پلیس آذربایجان شروع به توقف کامیون‌های ایرانی و مطالبه پول کردند و پروژه‌های زیرساختی مشترک ارمنستان و ایران را مورد تردید قرار دادند. اگرچه مقامات ارمنستان مسیرهای جایگزین ایجاد کرده‌اند، اما کارشناسان معتقدند این مسیرها ممکن است ظرفیت حمایت کافی از کریدور شمال-جنوب یا پروژه‌های خلیج فارس-دریای سیاه را نداشته باشند.

مواضع انفعالی روسیه در طول جنگ و دخالت فعال ترکیه، ایران را وادار کرد تا بلافاصله پس از جنگ، سیاست قفقاز جنوبی خود را تقویت کند. مناقشه ۲۰۲۰ نیاز ارمنستان به یک معماری امنیتی جدید را برجسته کرد که ایران می‌تواند نقش مهمی ایفا کند.

نیاز ارمنستان به یک معماری امنیتی جدید
آرتیوم تونویان دانشیار گروه ایران‌شناسی دانشکده شرق‌شناسی دانشگاه دولتی ایروان نیز گفت که نقش ایران در قفقاز جنوبی به ویژه پس از جنگ ۲۰۲۰ قره باغ فعال‌تر شده است. این افزایش فعالیت ارتباط تنگاتنگی با نفوذ فزاینده ترکیه و رقابت ایران و ترکیه دارد. مواضع انفعالی روسیه در طول جنگ و دخالت فعال ترکیه، ایران را وادار کرد تا بلافاصله پس از جنگ، سیاست قفقاز جنوبی خود را تقویت کند. مناقشه ۲۰۲۰ نیاز ارمنستان به یک معماری امنیتی جدید را برجسته کرد که ایران می‌تواند نقش مهمی ایفا کند.
با توجه به تضعیف مواضع روسیه در قفقاز جنوبی و اتحاد استراتژیک ترکیه و آذربایجان، ارمنستان نیاز به ارزیابی مجدد استراتژی امنیتی خود دارد. تونویان پیشنهاد می‌کند که ارمنستان باید همکاری‌های اقتصادی خود را با ایران تشدید کند، ایران نیز مشتاق این همکاری است. گشایش کنسولگری در کاپان نشان دهنده علاقه سیاسی ایران است. علیرغم چالش‌های ناشی از کنترل آذربایجان بر بزرگراه گوریس-کاپان، ایران همچنان علاقمند به مسیرهای عبور از ارمنستان است. مقامات ایرانی پیوسته بر اهمیت چنین زیرساخت‌هایی تأکید می‌کنند که با منافع استراتژیک بلندمدت ایران همسو می‌شوند.
ایران با ایجاد کریدورهای پیشنهادی توسط کشورهای همسایه که ارمنستان و ایران را دور می‌زند مخالف است، زیرا این مسیرها چشم‌انداز کریدورهای بزرگتر و جهانی از هر دو کشور را تهدید می‌کند. شرایط پس از جنگ، فرصت‌هایی را برای ایران ایجاد می‌کند تا خلاء ناشی از کاهش نفوذ روسیه را پر کند و از این طریق ترکیه را از دستیابی بیشتر در منطقه باز می‌دارد.