فعالان و صاحب نظران حوزه فناوری اطلاعات معتقدند: اقتصاد ایران برای عبور از شرایط سخت امروز نیازمند نوآوری و استفاده از سرمایه‌های انسانی است و بدون پیمودن این مسیر، نمی‌توان از وضعیت فعلی خارج شد.
به گزارش بازار، دومین نشست از سلسله نشست‌های «فرصت حضور در اقتصاد بین‌الملل» با موضوع «اکوسیستم نوآوری؛ واقعیت‌های اقتصاد ایران» در اتاق ایران با حضور قدیر قیافه، نائب رئیس اتاق ایران، محمدجواد آذری جهرمی، وزیر سابق فناوری، ارتباطات و اطلاعات و فعالان اقتصادی به‌ویژه فعالان حوزه اطلاعات و فناوری برگزار شد.
قدیر قیافه، نائب رئیس اتاق ایران در این نشست، گفت: عبور از شرایط سخت امروز اقتصاد کشور، فقط با نوآوری و استفاده از سرمایه‌های انسانی ایران میسر خواهد بود و به همین اندازه، نا سرمایه‌های کشور و کسانی که خود را برخلاف واقع، سرمایه انسانی نشان می‌دهند، می‌توانند تمدن و اقتصاد کشور را زمین بزنند.
قیافه با تأکید بر اهمیت ممانعت از خروج جوانان و سرمایه‌های کشور، افزود: امروز انواع موانع در مسیر فعالیت اقتصادی سرمایه‌های انسانی در کشور، وجود دارد اما متأسفانه مسیر آن‌ها برای خروج از کشور هموار است.
نایب‌رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران، با بیان اینکه ۲۷.۳ تریلیون دلار ارزش سرمایه‌های طبیعی و معدنی کشور است، اظهار کرد: به‌طورقطع، اگر سرمایه انسانی نوآوری وجود نداشته باشد، این سرمایه‌ها همچنان مدفون مانده و قادر به استفاده از آن نخواهیم بود. برای ایجاد ارزش‌افزوده از این سرمایه‌های طبیعی باید سرمایه‌های انسانی را به کار بگیریم تا با رشد مناسبی در تولید ناخالص داخلی مواجه شویم.
او ادامه داد: ایران امروز وضع بسیار نامناسبی در تولید ناخالص داخلی دارد. بر اساس آمار ارائه شده از سوی کشور به بانک جهانی، تولید ناخالص داخلی ایران حدود ۴۱۳ میلیارد دلار اما در واقعیت بیشتر از ۲۷۰ میلیارد دلار نیست. این در حالی است که یک کشور جعلی و غیرقانونی در دنیا، ۵۳۰ میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی دارد. لذا ما برای عبور از این شرایط راهی جز نوآوری و ابتکار و استفاده از سرمایه انسانی خود نداریم.
قیافه با تأکید بر ضرورت ایجاد همدلی در کشور برای عبور از مشکلات، گفت: این امر نیازمند عزم و اراده ملی است. باید با اراده ملی و دانش ملی و سرمایه‌های کشور از این شرایط عبور کنیم و در غیر این صورت شرایطی بهتر از شوروی در پایان دهه ۹۰ میلادی نخواهیم داشت.
مشکلات اقتصاد فرصتی برای نوآوری است
در ادامه این نشست محمدجواد آذری جهرمی، وزیر سابق فناوری، ارتباطات و اطلاعات، گفت: در ادارات، نشست‌ها و همایش‌های مختلف از ناکارآمدی اقتصادی، مشکلات معیشتی و قیاس‌هایی از کشورهای دیگر، تبادل و مراودات مالی ایران با کشورهای دیگر می‌گویند که درنتیجه این گفت‌وگو به خدمات نامناسب در ایران و به نارضایتی می‌رسیم. اما نوآورها «دفترچه نق» به همراه دارند و این نق‌ها را می‌شنوند و می‌نویسند، اساس نوآوری است. در این مشکلات فرصت‌هایی است برای بهبود. مثلاً بهره‌وری در اقتصاد ایران پایین است و بهره‌وری پایین خود می‌تواند فرصتی برای نوآوری باشد.
او ادامه داد: بیکاری در ذات خود یک آفت است و سیاست‌گذار به این وضعیت به‌عنوان تهدید نگاه می‌کند ولی درعین‌حال فرصتی برای خلق فرصت است. اما در مشکلات است که فرصت بهبود ایجاد می‌شود. با شنیدن دغدغه افراد، می‌توانیم به فرصت‌های پیش روی برسیم. بخش نوآور مثل سایر بخش‌ها نیست و به مشکلات به‌عنوان فرصت نگاه می‌کند.
آذری جهرمی اظهار کرد: همسویی نگاه سیاست‌گذاری به مشکلات دامن می‌زند و یا آن را کمتر می‌کند و پرسش امروز ما این است که سیاست‌گذاری دولت چگونه باشد تا بتوانیم به رشد و درنهایت توسعه اقتصادی برسیم. آیا سیاست‌ها درست بوده و چه بسته‌ای را می‌توانیم به سیاست‌گذاران پیشنهاد دهیم تا فضایی بسازیم که پیشرفت کشور را رقم بزنند؟
او افزود: اقتصاد دانش‌بنیان چند دسته است؛ دسته اول روی توسعه علم، صنعت نانو، سلامت و غیره سرمایه‌گذاری می‌کند و دسته دوم اقتصاد دیجیتال است که کسب‌وکارهای اینترنتی در این دسته می‌گنجد. با شناخت این دسته‌بندی درنهایت به راهبردی می‌رسیم که می‌تواند برای همه مناسب باشد.
سیاست اقتصاد دیجیتال از سیاست اقتصادی به سیاست ایدئولوژیکی تبدیل شده
آذری جهرمی ادامه داد: نگاه نوآور مشکلات را فرصت می‌بیند و در این وضعیت به خلق سرمایه و فرصت می‌رسد. سیستم و فضای کسب‌وکار نوآورانه رفتار و ادبیات و مکانیسم خاص دارد و با این فضا مثل بورس رفتار نکنید.
او به سیاست‌گذاری حوزه نوآوری اشاره کرد: سیاست‌گذاری در حوزه اقتصاد دیجیتال باید همه مجموعه را با هم ببینید. مثلاً مسدود کردن دسترسی نوعی سرکوب کردن دیتا است. در روند سال ۱۴۰۰ ماهانه ۸ درصد ترافیک داشتیم که ۳۰ میلیون کاربر به اقتصاد دیجیتال اضافه کرد که نتیجه آن رشد ۸ درصدی در این حوزه بود و هسته اقتصاد دیجیتال ۲.۵ برابر شد که هدف‌گذاری برنامه ششم توسعه بود.
آذری جهرمی تصریح کرد: سرکوب قیمتی و سرکوب ترافیکی سیاست‌گذاری دولت سیزدهم بود که سیاست سرکوبی را در دستور کار قرار داد. دولت ترافیک داخلی را می‌خواست بالا ببرد که این با هیچ مدل اقتصادی سازگار نیست. سیاست اقتصاد دیجیتال از سیاست اقتصادی به سیاست ایدئولوژیکی تبدیل شده که با این اکوسیستم موفق نمی‌شود و نیاز به بازنگری دارد. البته برخی فیلترینگ را راه‌حل می‌دانستند و این را سه سال تجربه کردند. اما انتخابات این را ثابت کرد که همه گروه‌ها و افکار معتقدند که سیاست فیلترینگ ناکارآمد است و باید اصلاح شود. رئیس قوه قضاییه، و همه نامزدهای انتخاباتی معتقد بودند که این سیاست ناکارآمد است.
او افزود: ما در دولت دوازدهم معتقد بودیم که این شیوه ناکارآمد است. سیاست سرکوب ترافیکی تصمیم اقتصادی نیست و حالا این موضوع کلان در شرایطی است که اجماعی برای حلان وجود دارد و دولت باید سریع برایان چاره‌اندیشی کند
آذری جهرمی، تصریح کرد: در مدل سیاست‌گذاری، تعرفه موبایل و تلکام باید تجدیدنظر شود و دولت از دخالت در قیمت‌گذاری دست بردارد. باید وجود رویه واحد اپراتورها را بشکند و فضا رقابتی شود. باید رقابت در عرصه اپراتوری ایجاد شود. در بخش ثابت هم باید به بازار مصرف توجه شود. بسته سیاستی در دولت سیزدهم هم کامل نبود و توسعه تلفن ثابت هم سیاست زده شد و به تجربه دولت قبلی در این حوزه توجه نشد.
او در ادامه افزود: راهکار جنگ با مخابرات را خاتمه دهید و نباید این سرمایه را نابود کنیم. اشتباهات برای تصدی‌گری و اعمال‌نفوذ در مخابرات خاتمه یابد و مخابرات هم دست از سیاست‌گذاری بردارد. تا در این صورت بازار ثابت به بازار رقابتی تبدیل شود. باید قیمت‌گذاری دستوری از دستور کار خارج شود و به مخابرات برای رشد فضا داده شود.
او تأکید کرد: دولت در حوزه فناوری باید بسته سیاستی اقتصادی و غیراقتصادی اجرا کند و رفع انحصاری و حذف قیمت‌گذاری دستوری و کاهش سطح فیلترینگ و در دستور کار قرار گیرد.
او در ادامه به چالش‌ها اشاره کرد: در پوسته اقتصاد دیجیتال چالش نیروی انسانی داریم و مهاجرت کشور را آسیب‌پذیر کرده و سرمایه ژنی کشور از دست می‌دهد. ممکن است در بهبود شرایط کشور مهاجرت معکوس رخ دهد. باید دولت به این مدل اکوسیستم‌ها وزن و سرمایه دهد. چالش دوم اشباع بازارهای بالغ اقتصاد دیجیتال است که باید با بسته سیاستی بازار تقویت شود تا درنتیجه توان خرید مشتری بالاتر برود و این راه‌حلی برای عبور از اشباع بازار است
آذری جهرمی به چالش سوم اشاره کرد: ب ایجاد رگولاتوری بخشی در این حوزه نیاز است. این حوزه‌ها می‌تواند بازارها را بزرگ کند. این بخش بسته سیاستی لازم دارد که تشکیل رگولاتوری در حوزه سلامت حمل‌ونقل و فین تک لازم است و دولت باید دسترسی به داده را آزاد کند.
ایران به نوآوری بازار آفرین نیاز دارد
محمود جراحی، هم بنیان‌گذار ایرانسل نیز با بیان اینکه در استخدام واژگان در کشور دچار کج‌فهمی هستیم، ادامه داد: از ۱۹۶۰ به بعد به کشورهای فقیر کمک‌های زیادی شده اما آن‌ها از تله فقر خارج نشده‌اند. این شبیه وضعیت کشور ماست که با تخصیص منابع نفتی زیاد، توسعه آن‌طور که باید رخ نداده است. دلیل این شرایط این است که نوآوری در این مسیر دیده نشد.
او با دسته‌بندی نوآوری به سه دسته نوآوری تداوم‌بخش، نوآوری کالایی بخش و نوآوری بازار آفرین، گفت: آنچه به آن نیاز داریم نوآوری بازار آفرین است. در این نوع نوآوری، کالاهایی که در دسترس مردم نیست را ارزان می‌کند و از این مسیر، مصرف‌کننده‌های جدید وارد بازار می‌کند. دلیل اینکه اقتصاد ما رشد نمی‌کند، عدم توجه به این نوع از نوآوری است.
جراحی ادامه داد: باید با نوآوری وارد حوزه مصرف شد؛ مثلاً ما صنعت خدمات نداریم و تولید را در کارخانه می‌بینیم درحالی‌که کارخانه مرد. نوآوری در بخش خدمات است. باید به غول‌های بزرگ اقتصادی در بخش خدمات برگردم. باید در بخش خدمات نوآوری داشته باشیم، ارزان کنیم و به مردم ارائه کنیم.
او به توریسم زیارتی اشاره کرد، یا به کلینیک‌های زنجیره‌ای دندانپزشکی اشاره کرد که می‌توان این خدمات را با قیمت پایین به مردم ارائه کرد.
جراحی گفت: باید زاویه نگاه خود را در حوزه‌های مختلف اقتصادی تغییر دهیم. درنتیجه این تحول قیمت‌ها پایین بیاید تا چرخ اقتصاد کشور بچرخد، همان‌طوری که خورد فورد نوآوری کرد. مثلاً در اقتصاد ایران هزینه مبادله ۴۰ درصد است و باید در این حوزه نوآوری شود. نوآوری راهکار عملی برای مشکل واقعی است گه باید به آن توجه شود.
او در تشریح این پیشنهاد خود، بیان کرد: ما باید با حاکمیت گفت‌وگو کنیم که اولاً از فعالان حوزه نوآوری و از خود نوآوری نترسد. اگر برای حاکمیت سخت است که با دنیا مذاکره و گفت و کو کند، اجازه دهند که چند استارتاپ ایرانی با استارتاپ‌های دیگر از کشورهای مختلف دنیا درباره موضوع مشخصی بنشینند و گفت‌وگو کنند و تبادل فناورانه داشته باشند.
گره‌گشایی ملی بدون نوآوری شکست خواهد خورد
شهاب جوانمردی، نایب‌رئیس اتاق تهران هم در بخش نخست سخنانش به ضرورت تغییر نگرش در حوزه اقتصاد نوآوری اشاره کرد و گفت: یکی از مشکلات جدی ما راه‌حل‌های تکراری برای مشکلات جدید است. ما نیازمند بازتعریف مسائل هستیم. تا وقتی تغییر نگرش را درونی نکرده و برای آن عزم جدی نداشته باشیم بعید است بتوانیم مسائل پیچیده امروز را حل کنیم.
او لایه اول اقتصاد نوآوری را اقتصاد بخش دانسته و ادامه داد: ما در اقتصاد بخش، فراتر از توسعه زیرساخت‌ها و پلتفرم‌ها نرفته‌ایم. ما نوآوری را به سایر ارکان اقتصادی تسری نمی‌دهیم. بخش‌های جدی تولید ناخالص داخلی که مرتبط با تولید کالا هستند، بخش‌های متقدمی هستند که ضریب نواری پایینی دارند. لذا اقتصاد نوآوری تقویت نمی‌شود و در عمل نمی‌توانیم انتظار تحول داشته باشیم.
جوانمردی به لایه دوم اقتصاد نوآوری پرداخت و با طرح این سؤال که آیا اقتصاد نوآوری منجر به گره‌گشایی ملی می‌شود یا خیر؟، افزود: اگر درباره بحران انرژی حرف می‌زنیم عمده راه‌حل‌ها متوجه افزایش سرمایه‌گذاری و تولید و رفع قیمت‌گذاری دستوری است. اما از جنس نوآوری راه‌حلی ارائه نمی‌شود. در شبکه برق ۲۰ درصد انرژی تولید شده تلف می‌شود و هنوز هم اقتصاد نوآوری به این موضوع نمی‌پردازد.
او با بیان اینکه به نوآوران در کشور اعتماد نمی‌شود، گفت: هنوز هم می‌خواهند با همان چارچوب‌های قدیمی مشکلات را حل کنند. این تفاهم هنوز وجود ندارد که با نوآوری می‌توان مسائل را حل کرد. اما اگر گره‌گشایی از مشکلات را با رویکرد نوآوری نبینیم حتماً شکست خواهیم خورد.
جوانمردی افزود: لایه سوم اقتصاد نوآوری، افق گشایی تمدنی است. وقتی سرمایه‌های اجتماعی در کشور پایین است، اساساً نمی‌توانیم درباره افق گشایی تمدنی فکر کنیم. هرگونه توسعه ارتباطات، شکل جدیدی از تمدن را ایجاد می‌کند. اگر در توسعه فناورانه و نوآورانه سرمایه‌گذاری نکنیم و آن‌ها را غیر جدی ببینیم افق گشایی تمدنی نیز منتفی است.
دولت باید در جایگاه تسهیلگر واگذاری مسائل مردم به مردم با نگاه نوآورانه قرار بگیرد
جوانمردی در بخش دوم سخنانش با اشاره به پیش‌نیازهای تحقق اقتصاد نوآوری، تأکید کرد: نظام اولویت‌گذاری کشور باید شفاف بوده و در ارتباط با جامعه شکل بگیرد. در این صورت تخصیص منابع و مقررات به سمت حل مسائل پیش خواهد رفت.
او افزود: بخش خصوصی قابل‌اعتماد، باید مأموریت‌پذیر شده و پس‌ازآن شرایط را برای انجام مأموریت با نگاه نوآورانه تسهیل شود. در این صورت نظام توسعه سرمایه انسانی نیز تطبیق پیدا می‌کند و دانشگاه‌های ما به دنبال آموزش مهارت‌هایی می‌روند که نظام اشتغال شکل گرفته و نهادهای مأموریت‌پذیر بتوانند آن‌ها را جذب کنند.
او با تأکید بر اهمیت فرهنگ‌سازی و تربیت نسل بعد، گفت: تا زمانی که کارآفرینان خوش‌نام نیستند و به بدنامی آن‌ها دامن زده می‌شود، نمی‌توان انتظار داشت مسائل ما را حل‌کنندگان بخش خصوصی، حل کنند. چراکه درنهایت بدنام خواهند شد.
جوانمردی ادامه داد: بنابراین اگر اولویت را مشخص کنیم، اولویت را به کننده آن تخصیص دهیم، مقررات و توسعه انسانی را متناسب آن اولویت شکل داده، تخصیص منابع مالی و مدیریتی برای حل آن مسئله بسیج شده و فضای فرهنگی آماده شود، در این صورت بخش خصوصی، هم سرمایه تأمین می‌کند و هم راه‌حل ارائه می‌کند و هم پیاده‌سازی می‌کند و منافع خودش را هم خواهد برد.
او تأکید کرد: برای گره‌گشایی ملی، دولت باید در جایگاه تسهیلگر واگذاری مسائل مردم به مردم با نگاه نوآورانه قرار بگیرد. در این صورت مسائل رو بهبود پیش می‌رود.
«تبعیض مثبت» یک تفکر نوآورانه بود
در ادامه سادینا آبایی، رئیس کمیسیون فناوری اطلاعات و ارتباطات اتاق ایران به مفهوم «تبعیض مثبت» اشاره کرد. مثلاً نوآوری در کمیته انتخاب وزرا بسیار مورد توجه قرار گرفت و مسائل به همین سادگی و با تفکر جدید و ارائه راه‌حل جدید، نوآورانه می‌شود. نوآوری متعلق به ذهن خلاق است و سن و سال نمی‌شناسد. موقع نیاز، ذهن خلاق می‌شود و تجربه باید با دانش جوانی ادغام شود. نوآوری ترکیب تجربه و دانش نو است.
آبایی تاکید کرد: در شرایط امروز هم که مشکلات اقتصادی بسیار زیاد است، باید اولویت‌ها مشخص شود و در کمیته‌ای مانند کمیته انتخاب وزرا به بحث گذاشته شود و به راه‌حل‌های نوین برسیم.
نوآوری در تولید لازمه توسعه اقتصادی است
محمد قاسمی، رئیس مرکز پژوهش‌های اتاق ایران از دیدگاه دانش توسعه اقتصاد، بحث نوآوری را توضیح داد.
او گفت: تحول تدریجی و هماهنگ ساختارهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی باعث توسعه است و این فراتر از اقتصاد است. در ادبیات علمی این‌گونه اثبات شده که کشورها در دوره‌هایی در اقتصاد رشد و جهش رشد داشتند. آن چیزی که اثبات شده این است که می‌شود رشد و جهش رشد اقتصادی داشت اما تداوم رشد و رشدهای سطح بالا نیاز به تحول در ساختار سیاسی و اجتماعی دارد.
قاسمی تصریح کرد: نظامی که رشد ۴ درصدی ایجاد کرده، نمی‌تواند رشد ۸ درصدی انجام دهد. ایران یک دوره جهش رشد داشته و آن هم دهه ۴۰ داست اما چون در تحول اجتماعی و سیاسی ناتوان بود نتوانست تداوم رشد و جهش را ادامه دهد ولی چون نظام سیاسی هم متصلب بود و اجتماع هم عقب‌مانده بود، نتیجه آن انقلاب شد.
رئیس مرکز پژوهش‌های اتاق ایران ادامه داد: اما این مسائل چه ربطی به نوآوری دارد؟ کشورهایی که در چهار دهه اخیر- کشورهای نوظهور- در طول ۵ دهه گذشته رشد کردند، سیاست اقتصادی متفاوتی در پیش گرفتند.
او ادامه داد: این کشورها اول رقابتی پذیری ایجاد می‌کردند و با پایین نگه داشتن سطح دستمزدها این کار را انجام دادند. یعنی کاهش هزینه تولید از طریق پایین نگه داشتن سطح دستمزد انجام می‌شود ولی این قابل‌تداوم نبود. چون جامعه به طبقه متوسط نیاز دارد، مصرف واقعی و مصرف باکیفیت بسیار مهم است و با دستمزد پایین این ممکن نبود.
او تصریح کرد: ایده دستمزد پایین قابل‌تداوم نبود و عاملی که در بلندمدت باعث بهبود کیفیت می‌شود، نوآوری است. بنابراین نوآوری تابع تولید شد. آن معجزه‌ای که با آن روبه رو هستیم، نوآوری در تولید است که امروزه منجر به این شده که دولت‌ها ساختار اجتماعی و سیاسی خود را متحول کنند.
قاسمی افزود: دولت الکترونیک که ابداً در ایران درک نشد محصول فهم دولت بود. اینکه دولت عرضه‌کننده کالا و خدمات دوره‌اش تمام‌شده و دولت مدرن دولت کنترل‌کننده تقاضا بود که محصولان دولت رفاه است. عملاً چنینی فرایندی منجر به انقلاب فناوری شد.
قاسمی ادامه داد: اما چرا این بحث‌ها در این دوره زمانی اهمیت دارد؟ ایران در دو برهه زمانی در فهم تحولات جهانی اشتباه کرد. اول در زمان پدیدار شدن نتایج انقلاب صنعتی بود؛ آن زمان دولت زندیه سقوط کرده بود و ما نفهمیدیم که در دنیا چه خبر شده و زمانی متوجه شدیم که با تفنگ در برابر ما قرار گرفتند.
او به دوره بعدی اشاره کرد: عدم امکان جبران عقب‌ماندگی تاریخی نتیجه رفتار ما در قرن ۱۹ بود و الآن هم سرعت و کیفیت تحول متفاوت است. جهان با دوره انقلاب سوم و چهارم صنعتی روبروست. انقلاب هوش مصنوعی در تمام تحولات اثرگذار است. در عدم توجه به سهم نوآوری و پیوستن به زنجیره ارزش جهانی و منطقه‌ای از تحولات جا می‌مانیم. به تحول شش ماه گذشته نگاه کنید. چرا رئیس‌جمهور چین به سیلیکون ولی می‌رود؟ چون از تداوم رشد سطح متوسط می‌خواهد به جهش رشد بالا برسد ولی ما با فهم ناقص خود تحولات فناوری را می‌سنجیم. تحولات نوآوری تاریخ ندارد. باید به این تحولات توجه شود.
او تأکید کرد: باید در کابردهای هوش مصنوعی برای ایران محتوا تولید کنید. هوش مصنوعی دو حوزه آموزش و سلامت را متحول می‌کند. دولت از آموزش باکیفیت ناتوان است و سلامت و آموزش مردم به خطر افتاده. دولت بازار بی قاعده را به وجود آورده که نوآوران می‌توانند آن را اصلاح کنند. باید به تکنولوژی در حوزه سلامت توجه شود.
برجام استارتاپی را کلید بزنید
هاتف خرمشاهی، بنیان‌گذار مرکز نوآوری و تحول دیجیتال اتاق تهران، با تأکید بر ضرورت بازگشت به خرد و عقلانیت، ادامه داد: این خرد و عقلانیت می‌گوید ما دیگر فیلترینگ نمی‌خواهیم. حرکت کردن در فضای اقتصاد نوآوری شنا کردن با دست‌های بسته است. دست‌کم دولت باید دست‌های ما را باز کند.
او با بیان اینکه سه سال است که متخصصان امنیت سایبری ما در کمتر از یک هفته پذیرش گرفته و مهاجرت می‌کنند، افزود: در شرایطی که ما با پدیده «مهاجرت عشایری دیجیتال» مواجه هستیم، شاید دیگر آن‌قدر موشک‌ها ما را نترساند، اما حملات سایبری حتماً می‌تواند ما را وحشت‌زده کند.
او با اشاره به مهم شدن شبکه‌های اجتماعی در انتخابات، ادامه داد: اینکه چهره‌های دولتی در همین روزها به دنبال مجوز روزنامه هستند به دلیل روشن شدن اهمیت نوآوری و رسانه است.
خرمشاهی تأکید کرد: برای احیای طبقه متوسط به فناوری و برای توسعه فناوری به ارتباطات بین‌الملل نیاز داریم. اگر در یک سال آینده نتوانیم برجام واقعی را احیا کنیم، پیشنهاد من این است که «برجام استارتاپی» ایجاد شود.
