روسیه در حالی طی روزهای گذشته تلاش های متعددی برای برقراری آشتی میان تهران و منامه از خود نشان داده که باید دلایل چنین اقدامی را مورد سنجش و ارزیابی قرار داد.
بازار؛ گروه بین الملل: سفر شیخ حمد بن عیسی آل خلیفه، پادشاه بحرین به مسکو و درخواست وی از ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه برای ایفای نقش میانجی گری میان تهران و منامه را می توان یکی از مهمترین رویدادهای هفته گذشته تاکنون دانست. وی همچنین در اظهارات خود، با تاکید بر اینکه زمینه های اختلاف میان ایران و بحرین از میان برداشته شده و دلیلی برای ادامه قطع ارتباطات میان تهران و منامه نمی بیند، خواستار از سرگیری روابط رسمی دیپلماتیک با تهران شد.
البته این سیگنال های مثبت، از سوی مقام های اماراتی و مشاور ارشد بن زاید در سیاست خارجی یعنی «انور قرقاش» نیز به چشم می خورند. نکته مهم اینکه فردی چون قرقاش، طی سال های گذشته سخت ترین و رادیکال ترین مواضع را در خصوص ایران داشته و حال آنکه اکنون، فرصت به وجود آمده برای بهبود روابط با ایران را تاریخی خوانده است! مجموع این عوامل در کنار استقبال محمد بن سلمان ولیعهد عربستان سعودی از دعوت محمد مخبر برای سفر به ایران را نمی توان وقایعی از سر اتفاق دانست.
اما سوال اینجاست که تلاش روسیه برای میانجی گری میان ایران و بحرین و البته نقش آفرینی در روابط میان ایران و دیگر کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس به چه دلیل است؟ آیا اساسا روسیه از روی حس همجواری با ایران دست به چنین اقداماتی زده و یا منافعی برای مسکو وجود دارد که باید به کشف آن پرداخت؟
حساب ویژه مسکو روی کریدور شمال – جنوب و آینده آن
در پی وقوع جنگ اوکراین، تقریبا تمامی مبادی تجاری میان روسیه و اروپا یک به یک بسته شده و در حال حاضر، کمترین ارتباط میان مسکو و غرب طی سال های پس از فروپاشی شوروی را شاهد هستیم. اما پس از تعلیق فرآیند ساخت پروژه رشت – آستارا از سوی جمهوری آذربایجان، روسیه موفق شد قرارداد ساخت این خط را در دولت سیزدهم با تهران به امضا برساند. اگرچه روسیه از همان ابتدای امر نیز به عنوان مبتکر و از مسیرهای اصلی این کریدور در نقشه های اولیه شناسایی می شد، اما اکنون، کارکرد و ماهیت کریدور شمال – جنوب از دو منظر دچار تغییر شده است.
نخست اینکه در جریان افزایش تحریم های ایران و شکل گیری تحریم های غرب علیه روسیه، نقشه اولیه کریدور شمال – جنوب که قرار بود بار هند را به بندر سنپترزبورگ روسیه منتقل و از آنجا راهی بندر هلسینکی فنلاند نماید، اکنون به مسیر تجاری میان روسیه و جنوب تبدیل شده و دستکم تا زمان برجا ماندن تحریم ها، راهی به اروپا نخواهد داشت.
دوم اینکه، در سال های گذشته، شاخه شرقی کریدور شمال – جنوب به منظور تسهیل در روابط تجاری میان کشورهای آسیای مرکزی با جنوب نیز به نقشه راه کریدور شمال – جنوب اضافه شده و در حال حاضر، این کریدور استراتژیک شامل دو شاخه غربی عبوری از جمهور آذربایجان به سمت روسیه و شاخه شرقی عبوری از دو مرز سرخس و اینچه برون به سمت ترکمستان و دیگر کشورهای آسیای مرکزی از جمله ازبکستان، قزاقستان و حتی تاجیکستان می شود.
بدیهی است که در صورت ادامه تنش ها میان ایران و اعضای شورا، روسیه نیز نخواهد توانست روی پتانسیل های کریدوری حساب باز کند که یک سر آن در کشورهای عربی قرار دارد.
با این حساب، کریدور شمال – جنوب به مهمترین مسیر ارتباطی میان روسیه و جنوب (اعم از هند و کشورهای عربی) تبدیل شده است. اما از آنجاکه کشورهای عربی عضو شورای همکاری خلیج فارس به ویژه امارات، طی سال های گذشته به هاب ترانزیتی و کالا در آب های جنوب تبدیل شده اند، راه اندازی کریدور شمال – جنوب، می تواند منجر به مبادله بار میان روسیه و این کشورها شود. این موضوع، علاوه بر درآمدزایی سرشار ارزی برای روسیه تحریم شده، کالاهای مورد نیاز این کشور از خارج را نیز با واسطه گری امارات، به روسیه خواهد رساند.
تنها مشکل موجود در این مسیر، تنش های به وجود آمده میان ایران و اعضای شورای همکاری خلیج فارس است که این موانع نیز با ابتکار چین در ایجاد صلح میان تهران و ریاض، به سرعت در حال برداشته شدن هستند. بدیهی است که در صورت ادامه تنش ها میان ایران و اعضای شورا، روسیه نیز نخواهد توانست روی پتانسیل های کریدوری حساب باز کند که یک سر آن در کشورهای عربی قرار دارد. لذا، ایجاد همگرایی و کاهش تنش میان تهران و دولت های عربی منطقه خلیج فارس، برای روسیه بسیار مهم و استراتژیک به نظر می رسد.
میانجی گری چین میان ایران و عربستان در سال ۲۰۲۳ را می توان مهمترین نقش آفرینی پکن در منطقه خلیج فارس دانست که روسیه به عنوان رقیب همسو با چین به واسطه درگیر شدن در جنگ اوکراین و انزوای بین المللی، از این رقابت عقب مانده و نتوانست وجهه خود به عنوان ابر قدرت را در منطقه نشان دهد.
به نوشته پایگاه اطلاع رسانی «مرآه البحرین»، میخائیل بوگدانوف نماینده ویژه رئیس جمهوری روسیه در امور خاورمیانه و شمال آفریقا طی سخنان اخیر خود در خصوص روابط میان ایران و بحرین گفت: مسکو از توسعه روابط حسن همجواری بین کشورهای عربی و ایران حمایت می‌کند. زیرا کشورهای خلیج فارس و تهران در یک منطقه هستند و منافع مشابهی (مشترک) دارند.
وی همچنین تصریح کرد: ما مشتاقانه انتظار داریم نزدیکی بین بحرین و ایران بر اساس اصول قابل قبول دو طرف محقق شود همانگونه که روابط خوب بین بحرین و روسیه وجود دارد و برگرفته از همان اصولی است که بر آنها توافق شده و مبتنی بر احترام به حاکمیت دولت ها و مداخله نکردن در امور داخلی کشورها است.
رقابت مسکو و پکن در منطقه خلیج فارس
اگرچه تصور غالب به ویژه طی سال های گذشته این بوده که روسیه و چین، شرکای طبیعی و لاینفک یکدیگر محسوب می شوند، اما نگاهی به تاریخ روابط دو کشور نشان دهنده رقابت هایی مسالمت آمیز میان دو طرف در مناطق زیادی از جمله آمریکای لاتین، آفریقا و جنوب شرق آسیا است. به هر حال وقتی سخن از روابط میان روسیه و چین به میان می آید، باید در نظر داشت که در خصوص دو ابرقدرت بزرگ جهان حاضر سخن می گوییم که شکل گیری رقابت میان آنها در مناطق مختلف جهان کاملا طبیعی است.
میانجی گری چین میان ایران و عربستان در سال ۲۰۲۳ را می توان مهمترین نقش آفرینی پکن در منطقه خلیج فارس دانست. اما نکته مهم اینکه، روسیه به عنوان رقیب همسو با چین به واسطه درگیر شدن در جنگ اوکراین و انزوای بین المللی، از این رقابت عقب مانده و نتوانست وجهه خود به عنوان ابر قدرت را در منطقه نشان دهد. همین موضوع سبب شده تا اینبار، روسیه به سراغ دومین تنش در منطقه یعنی تنش میان تهران و بحرین برود تا از طریق حل و فصل آن، نقش خود را به عنوان قدرت بزرگ در منطقه ایفا نماید. هرچند، چنین تلاشی از هیچ روی، با نقش تاریخی چین در آتشی میان دو قدرت منطقه ای یعنی ایران و عربستان قابل قیاس نبوده و مشکل تهران و منامه خود به خود در پس برطرف شدن تنش با عربستان مرتفع خواهد شد، اما به هر حال نقش آفرینی روسیه در این میان نیز می تواند وجهه از دست رفته این کشور در جریان تحریم ها را تا حدی بازگرداند.
