وحید نوبهار* در عصر شتاب‌گرفته تحول دیجیتال همگرایی میان بانک‌ها و بیمه گران در قالب الگوی بانک–بیمه به یکی از ارکان راهبردی توسعه خدمات مالی جامع بدل شده و هدف خود را بر سهولت دسترسی، تسریع ارائه خدمات و کاهش هزینه‌های عملیاتی در ارائه بسته‌های مالی-بیمه‌ای قرار داده است. در بطن این ساختار معماری «واسط‌های […]
وحید نوبهار*
در عصر شتاب‌گرفته تحول دیجیتال همگرایی میان بانک‌ها و بیمه گران در قالب الگوی بانک–بیمه به یکی از ارکان راهبردی توسعه خدمات مالی جامع بدل شده و هدف خود را بر سهولت دسترسی، تسریع ارائه خدمات و کاهش هزینه‌های عملیاتی در ارائه بسته‌های مالی-بیمه‌ای قرار داده است. در بطن این ساختار معماری «واسط‌های برنامه‌نویسی کاربردی» یا همانAPI (Application Programming Interface)، به‌مثابه شاهراه ارتباطی سامانه‌های اطلاعاتی عمل می‌کند و زیرساخت نرم‌افزاری لازم را برای تحقق ارتباطات میان‌سیستمی، تبادل امن داده و هم‌زمان‌سازی فرآیندهای بانکی و بیمه‌ای فراهم می‌سازد. معماری API در زیست بوم بانک–بیمه نه‌تنها به‌عنوان یک ابزار فنی، بلکه به‌مثابه یک زیرساخت راهبردی شناخته می‌شود که امکان ساخت سکوهای خدمات‌محور، شکل‌دهی به تجارب برخط کاربرمحور و خلق ارزش جدید در زنجیره تأمین خدمات مالی را فراهم می‌کند. با استفاده از API، شبکه بانکی می‌تواند خدمات بیمه‌ای را در بستر همراه بانک، اینترنت‌بانک، درگاه‌های برخط و حتی دستگاه‌های خودپرداز ارائه دهد؛ به‌نحوی‌که مشتری نهایی بدون نیاز به مراجعه حضوری به شعب از صدور بیمه‌نامه تا دریافت خسارت را در محیطی یکپارچه تجربه کند.
معماری API
معماری واسط‌های برنامه‌نویسی کاربردی را می‌توان به‌درستی به‌عنوان ستون فقرات زیرساختی بانک–بیمه هوشمند در دوران تحول دیجیتال توصیف کرد. در الگوی بانک-بیمه تعامل بی‌وقفه و سریع میان سامانه‌ها و نهادهای مختلف حیاتی‌ترین مؤلفه موفقیت به شمار می‌رود. این معماری با فراهم‌کردن بستری نرم‌افزاری برای تبادل داده‌ها، اتصال فرآیندها و تعامل میان اجزای سیستم، نقش محوری در شکل‌گیری یک زیست بوم هوشمند، منعطف و پاسخ‌گو ایفا می‌کند. در بعد فنی APIها امکان اتصال یکپارچه میان سامانه مرکزی بانکداری (Core Banking Systems)، سیستم‌های مدیریت ریسک، سامانه‌های احراز هویت مشتریان (KYC)و پایش تراکنش‌های مالی از سوی بانک را با سامانه‌های بیمه‌ای مانند ماژول‌های صدور بیمه‌نامه، رسیدگی به خسارت، تحلیل سوابق بیمه‌ای و مدیریت مطالبات بیمه‌گران فراهم می‌کنند. این اتصال میان‌سیستمی باعث می‌شود فرآیندهایی که پیش‌تر چندین روز یا هفته به‌طول می‌انجامیدند، در چند دقیقه و با کمترین خطای انسانی به انجام برسند. در الگوی بانک-بیمه هوشمند، معماری API دارای کارکردی چندلایه است. از یک سو با ایجاد مجاری تعاملی بر بسترهای برخط مانند همراه بانک، خدمات تحت وب و سامانه‌های خودپرداز امکان شخصی‌سازی خدمات مالی و بیمه‌ای را فراهم می‌سازد. به‌عنوان نمونه پیشنهادهای بیمه‌ای مبتنی بر تحلیل رفتار مالی مشتری یا صدور خودکار بیمه‌نامه بر اساس الگوی تراکنش بانکی نمونه‌هایی از این نوع سفارشی‌سازی‌اند. از سوی دیگر API بستر تعامل مؤثر میان بانک و بیمه گر با سایر بازیگران نوظهور زیست بوم مالی همچون شرکت‌های فین‌تک، سکوهای برخط و ارائه‌دهندگان خدمات داده کاوی را ایجاد می‌کنند. این ارتباط افقی و گسترده موجب توسعه زیست‌بومی چابک و نوآور در خدمات مالی و بیمه‌ای شده که قادر به پاسخگویی در لحظه به نیازهای مشتریان است. همچنین در حوزه‌های نظارتی و تحلیل‌های سیستمی، API می‌توانند جریان داده‌های زنده (Real-time Data Streams) را برای تنظیم گران و سامانه‌های کنترل داخلی فراهم آورند؛ امری که در شناسایی تخلفات، کنترل تقلب‌های بیمه‌ای و تضمین سلامت مالی نهادهای درگیر اهمیت دوچندان دارد. معماری API نه‌تنها یک فناوری فنی است بلکه یک عامل تسهیل‌گر در راهبرد تحول برخط بانکداری بیمه ای محسوب می‌شود. اجرای موفق این معماری نیازمند وجود چارچوب‌های حقوقی برای مدیریت داده، استانداردهای امنیتی مشترک بین بانک‌ها و بیمه‌گران و سرمایه‌گذاری در ایجاد زیست بوم های منبع‌باز (Open API Ecosystems) است تا تبادل داده میان همه بازیگران این الگو به‌صورت شفاف، سریع و امن صورت پذیرد. تنها در چنین بستری است که بانک–بیمه می‌تواند از یک الگوی توزیع خدمات به یک زیست بوم خدمات مالی-بیمه‌ای هوشمند، مقیاس‌پذیر و مبتنی بر داده تبدیل شود.
چالش‌های ساختاری در پیاده‌سازی معماری API
با وجود ظرفیت‌های قابل‌توجه، پیاده‌سازی موثر API در الگوی بانک–بیمه با موانع متعددی همراه است.
۱. ناهمگونی ساختاری میان بانک و بیمه: شبکه بانکی و بیمه‌گران اغلب از سامانه‌های اطلاعاتی با ساختارهای ناهمگون استفاده می‌کنند. نبود زبان مشترک داده و تفاوت در استانداردهای تبادل اطلاعات مانع اتصال سریع و پایدار APIها می‌شود.
۲. مسائل امنیتی و مدیریت دسترسی: در انتقال اطلاعات حساس مالی و بیمه‌ای از طریق API، موضوعاتی مانند احراز هویت، مجوزدهی، رمزنگاری داده و جلوگیری از دسترسی غیرمجاز از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. در غیاب چارچوب‌های امنیتی دقیق، استفاده از API ممکن است منجر به افزایش سطح حمله و تهدیدات سایبری شود.
۳. نبود چارچوب‌ها و مقررات استاندارد: در بسیاری از کشورها نبود یک چارچوب مقرراتی شفاف در خصوص تبادل داده‌های بین بانکی و بیمه‌ای از طریق API،سبب شده که نهادهای مالی به‌صورت جزیره‌ای عمل کنند. این امر نه‌تنها هم‌افزایی را کاهش می‌دهد، بلکه ریسک عدم تطابق با الزامات حاکمیتی داده را نیز افزایش می‌دهد.
۴. مقاومت نهادی و ضعف مهارت‌های فنی: بخش قابل‌توجهی از بانک‌ها و بیمه‌گران سنتی فاقد نیروی انسانی مسلط به معماری API، طراحی RESTfulیا استانداردهای OAuth2 و JSON Web Token برای احراز هویت ایمن هستند. در چنین بستری پذیرش و اجرای پروژه‌های APIمحور با چالش منابع انسانی و فرهنگی مواجه است.
نگاهی به تجارب بین‌المللی
با بررسی برخی تجربه های بین المللی همچون کشورهایی همچون بریتانیا، فرانسه، هند و کره جنوبی با اتخاذ رویکردهای نوآورانه در زمینه همگرایی داده‌ها و سامانه‌ها توانسته‌اند به شکل موفقیت‌آمیزی از ظرفیت‌های معماری API در نظام بانکداری بیمه ای بهره‌برداری کنند. نقطه مشترک این کشورها توسعه تدریجی چارچوب‌هایی با عنوان «بانکداری باز» (Open Banking) و «بیمه گری باز » (Open Insurance) بوده است که مبنای فنی و قانونی استفاده از واسط‌های برنامه‌نویسی کاربردی را نهادینه ساخته‌اند. در بریتانیا تجربه استانداردسازی بانکداری باز از سال ۲۰۱۸ به بعد موجب شده است بانک‌ها به ارائه APIهای عمومی و اختصاصی برای فین‌تک‌ها و سایر مؤسسات مالی ملزم شوند. این APIها که از استانداردهای امنیتی سطح بالا تبعیت می‌کنند، امکان دسترسی مجاز به داده‌های تراکنشی مشتریان را برای توسعه‌دهندگان خدمات مالی فراهم کرده‌اند. لذا فین‌تک‌ها می‌توانند با تحلیل رفتار مالی کاربران، الگوهای مصرف، میزان ریسک‌پذیری و قدرت بازپرداخت را ارزیابی کرده و خدمات بیمه‌ای را به‌صورت شخصی‌سازی‌شده طراحی و عرضه کنند. این پویایی، نه‌تنها باعث افزایش نرخ نفوذ بیمه شده، بلکه منجر به ظهور محصولاتی جدید مانند بیمه‌های لحظه‌ای و سفارشی سازی شده شده است. در فرانسه پیاده‌سازی مفاهیم بیمه گری باز با حمایت نهادهای ناظر مالی و مشارکت شرکت‌های بزرگ بیمه‌ای صورت گرفته است. بیمه‌گران از طریق اتصال APIهای تحلیلی خود به پایگاه‌های اطلاعات بانکی امکان طراحی مدل‌های دقیق‌تر ارزیابی ریسک را به‌دست آورده‌اند. یکی از نوآوری‌های مهم، بهره‌گیری از الگوریتم یادگیری ماشین برای تطبیق خودکار طرح‌های بیمه‌ای با سبک زندگی، سطح درآمد و سابقه مالی مشتریان بوده است. این تحول نه‌تنها دقت در قیمت‌گذاری و شفافیت را افزایش داده، بلکه امکان کشف تقلب‌های پیچیده را نیز تسهیل کرده است. در کره جنوبی نیز سیاست‌های دولت در توسعه زیست بوم هوشمند زمینه‌ساز شکل‌گیری زیرساخت‌های APIمحور شده است. بیمه گران با دسترسی مجاز به داده‌های بانکی اقدام به طراحی بیمه‌نامه‌هایی کرده‌اند که به‌صورت پویا و آنی به تغییرات در رفتار مصرفی مشتری واکنش نشان می‌دهند. این سطح از «سفارشی‌سازی تطبیقی» در بیمه نقش مهمی در افزایش رضایت مشتری و کاهش ضریب خسارت داشته است. در هند گرچه پیاده‌سازی بیمه گری باز هنوز در مراحل اولیه قرار دارد، اما تجربه بانکداری باز با محوریت سکوهای API محور دولتی همانندIndia Stack زمینه‌ساز طراحی خدمات بیمه‌ای کم‌هزینه برای اقشار کم‌برخوردار شده است. به‌ویژه در حوزه بیمه هیای سلامت و تکمیل درمان اتصال APIهای بانکی و بیمه‌ای باعث شده تا یارانه‌های دولتی، اعتبار بیمه‌ای و سطح دسترسی درمانی به‌شکلی هدفمند تخصیص یابد.
لذا با توجه به این تجارب پرواضح است که اجرای موفق معماری API در الگوی بانکداری بیمه ای تنها یک پروژه فناورانه نیست، بلکه نیازمند چارچوب تنظیم‌گری هوشمند (Smart Regulation)، سرمایه‌گذاری پایدار در زیرساخت‌های ابری و تحلیل داده و تربیت نیروی انسانی توانمند در حوزه‌های فناوری مالی، حقوق داده و معماری سیستم‌ها است. این سه مؤلفه زیربنای یک گذار ساختاری از الگوی سنتی بانک–بیمه به یک زیست بوم هوشمند، مقیاس‌پذیر و قابل توسعه را تشکیل می‌دهند.
راهکارهای پیشنهادی برای کشور
در زمینه پیاده‌سازی معماری API در زیست بوم بانک–بیمه کشور، مستلزم اتخاذ رویکردی ساختاری، نظام‌مند و میان‌رشته‌ای است که هم حوزه فناوری اطلاعات و هم بخش مالی و بیمه‌ای کشور را به‌طور هم‌افزا در برگیرد. نخست تدوین چارچوب‌های مشترک تبادل داده به‌عنوان زیربنای فنی معماری API ضروری است. در حال حاضر یکی از چالش‌های اساسی کشور فقدان استانداردهای هماهنگ در قالب رابط‌های برنامه‌نویسی کاربردی میان نهادهای مالی است. این مشکل سبب شده تا هر بانک یا شرکت بیمه گر استانداردهای فنی مختص به خود را پیاده‌سازی کند که قابلیت اتصال‌پذیری را به‌شدت محدود می‌سازد. تشکیل کارگروه‌های تخصصی با مشارکت نهادهای حاکمیتی نظیر بانک مرکزی، بیمه مرکزی، وزارت اقتصاد و شرکت‌های فناوری مالی می‌تواند به ایجاد مجموعه‌ای از استانداردهای API ملی منجر شود که از نظر امنیت، ساختار داده، نحوه احراز هویت و فرایندهای فراخوانی، قابلیت تبادل داده بین‌سامانه‌ای را با حفظ الزامات مقرراتی فراهم آورد. دوم، ایجاد زیرساخت‌های امنیتی ملی برای حفاظت از داده‌ها و کنترل دسترسی اهمیت بنیادین دارد. تجربه کشورهای پیشرو نشان داده که بدون معماری امنیتی یکپارچه و اعتمادمحور، پیاده‌سازی API باز می‌تواند به افزایش مخاطرات امنیت اطلاعات منجر شود. در ایران توسعه سکوهایی مانند «هاب احراز هویت ملی» بر مبنای رمز یک‌بار مصرف (OTP)، امضای دیجیتال و شناسایی چندمرحله‌ای می‌تواند تضمین‌کننده کنترل دقیق بر مسیر تبادل داده در فضای بانک–بیمه باشد. همچنین، طراحی سامانه‌های پایش آنی برای پایش تراکنش‌های APIیکی از اقدامات مؤثر در جلوگیری از حملات سایبری و نشت اطلاعات خواهد بود. سوم، سرمایه‌گذاری در تربیت منابع انسانی متخصص در حوزه معماری APIشرط لازم برای پایداری این اکوسیستم فناورانه است. در شرایطی که کمبود توسعه‌دهندگان حرفه‌ای، مهندسان امنیت و عملیات و تحلیل‌گران امنیت اطلاعات در صنعت مالی کشور محسوس است، برگزاری دوره‌های تخصصی با همکاری دانشگاه‌ها، مراکز علمی و شرکت‌های دانش‌بنیان می‌تواند بخشی از این خلأ را جبران کند. برنامه‌های مهارتی در زمینه طراحی APIهای امن، تحلیل تهدیدات در تبادل داده بین‌سامانه‌ای و اجرای فرآیندهای در بسترهای ابری از جمله آموزش‌هایی است که باید در سطح ملی توسعه یابد. چهارم و شاید مهم‌تر از همه، ایجاد فرهنگ‌سازی در میان مدیران ارشد بانک‌ها و شرکت‌های بیمه گر است. پیاده‌سازی معماری API نه‌تنها یک تصمیم فنی، بلکه نیازمند تحول نگرش در سطح راهبردی سازمان است. مدیرانی که با ظرفیت‌های این فناوری در بهینه‌سازی زنجیره خدمات، کاهش هزینه‌های عملیاتی، تسهیل فرآیندهای مشتری‌محور و ارتقاء چابکی سازمان آشنا هستند، حمایت‌گر اصلی اجرای آن خواهند بود. برگزاری سمینارهای تخصصی، میزگردهای تبادل تجربه و انتشار گزارش‌های تحلیلی از منافع اقتصادی و عملیاتی API در الگوهای بانک–بیمه جهانی، می‌تواند به ارتقاء آگاهی و پذیرش در سطح عالی سازمان‌ها کمک کند.
* عضو رسمی انجمن بین المللی بیمه گران مهندسی
