محمدعلی نیکبخت، وزیر جدید وزارت جهاد کشاورزی در جلسه رأی اعتماد در مجلس شورای اسلامی به بیان برنامه‌هایی پرداخت که موضوع خودکفایی محصولات کشاورزی یکی از مهم‌ترین این برنامه‌ها بود.
نیکبخت در برنامه‌های پیشنهادی خود تاکید کرد که برای خودکفایی در تولید محصولات اساسی برنامه دارد. او همچنین به مواردی همچون کاهش نوسانات تولید و بازار از طریق اجرای سیاست‌های حمایتی مناسب، کاهش تلفات و ضایعات محصولات کشاورزی، به حداقل‌رسانی خام‌فروشی محصولات کشاورزی در برنامه‌های خود نیز اشاره کرد. این اظهارات در حالی عنوان شده است که موضوع خودکفایی محصولات کشاورزی موافقان و مخالفان جدی دارد. صمت در گفت‌وگو با فعالان کشاورزی به بررسی برنامه‌های پیشنهادی وزیر جدید جهادکشاورزی و قابلیت اجرایی این برنامه‌ها پرداخته است.
برنامه‌های سکاندار جدید جهاد کشاورزی
محمدعلی نیکبخت در دفاع از برنامه‌های خود برای تصدی بر وزارتخانه جهاد کشاورزی، به ارائه برنامه‌های خود براساس ۴ جهت‌گیری اصلی پرداخت و گفت: جدیت و تلاش در اجرای تکالیف قانونی و اسناد بالادستی، رفع عوامل محدودکننده تولید پایدار و بهره‌ور با تاکید بر ۳ اصل مهم یعنی خودکفایی در محصولات اساسی، حفظ سرمایه‌های انسانی از طریق رعایت کرامت و ارتقای سطح معیشت بهره‌برداران، حفظ منابع پایه یک جهت‌گیری اصلی سیاست‌های وزارت جهاد کشاورزی است.
وی افزود: توسعه متوازن تمامی اجزای زنجیره ارزش با تاکید بر تکمیل زنجیره‌های ارزشی ملی، استانی و منطقه‌ای، نقش‌آفرینی مشارکت‌های مردمی در سرمایه‌گذاری در توسعه زنجیره‌های ارزش، کاهش نوسانات تولید و بازار از طریق اجرای سیاست‌های حمایتی مناسب، کاهش تلفات و ضایعات محصولات کشاورزی، به حداقل‌رسانی خام‌فروشی محصولات کشاورزی سومین جهت‌گیری این وزارت خواهد بود.
چهارمین جهت‌گیری نیز عبارت است از ریل‌گذاری برای تامین امنیت غذایی مردم نهاد، کشاورزی دانش‌بنیان و رشد تولید.
نیکبخت با بیان اینکه تولید تصادفی و بی‌برنامه نمی‌تواند ضامن امنیت غذایی پایدار باشد، ضمن آنکه فقط در همین ۶ سال اخیر، درصد خودکفایی برای گندم ۲۵ درصد، برنج ۲۲ درصد، شکر ۵۴ درصد و جو ۳۱ درصد است و به‌عبارتی، گاهی خودکفا و گاهی واردکننده بزرگ بوده‌ایم و شرمنده‌ام که بگویم درحال‌حاضر درصد خودکفایی در روغن و ذرت دانه‌ای کمتر از ۱۰ درصد است و دسترسی به امنیت غذایی پایدار با روش‌های رایج گذشته امکان‌پذیر نیست.
نیکبخت با بیان اینکه کشاورزی ایران نیاز به یک بازنگری عمیق و طرح تحول‌زا دارد، تاکید کرد: من و همکارانم برای خودکفایی در محصولات اساسی برنامه داریم. به‌عنوان‌مثال، خلأ عملکرد گندم در آبی و دیم به‌ترتیب ۵ و ۱.۵ تن است؛ این یعنی امکان دستیابی به ۱۶ میلیون تن گندم.
وی افزود: همچنین در جو؛ خلأ عملکرد آبی و دیم، ۴ و ۲ تن است، این یعنی امکان دسترسی به ۵ میلیون تن جو و خودکفایی و توسعه دامپروری وجود دارد.
اقلیم باید پاسخگوی خودکفایی باشد
رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع غذایی اتاق مشترک ایران و روسیه درباره برنامه‌های وزیر جدید وزارت کشاورزی و برنامه ایشان به‌ویژه در بحث خودکفایی برخی محصولات کشاورزی به صمت گفت: آقای اسکندری، وزیر کشاورزی زمان خاتمی هم می‌گفت که ما در تولید گندم به خودکفایی می‌رسیم، حتی تا امروز چند بار جشن خودکفایی در تولید گندم را هم برگزار کرده؛ اما شواهد حاکی از آن است که تا امروز به‌واقع در تولید گندم به خودکفایی نرسیده‌ایم.
روشنعلی یکتای قرابایی با تاکید بر اینکه رسیدن به خودکفایی در محصولات کشاورزی ابزار می‌خواهد، گفت: ما نمی‌توانیم دور بازار جهانی حصار بکشیم و با خودکفایی محصولات کشاورزی از مناسبات بازارهای جهانی در تولید و صادرات محصولات کشاورزی مستقل عمل کنیم.
این کارشناس کشاورزی بااشاره به عملکرد سازمان‌های جهانی گفت: از اساس سازمان اقتصاد جهانی (دبلیو تی او) برای همین موضوع به وجود آمده است که با برقراری تناسب میان تولید و صادرات محصولات کشاورزی در کشورهای مختلف جهان، نیازهای کشورها را تامین کند.
روشنعلی یکتای قرابایی در ادامه افزود: ما در برخی محصولات اصلا مزیت تولید نداریم. یعنی تولید آن محصول صرفه اقتصادی ندارد و باتوجه به نرخ تمام‌شده کالا، مصرف‌کنندگان نیز محصول کشاورزی را با نرخ بالاتر تهیه می‌کنند.
وی بااشاره به مشکلات این سیاست در حوزه کشاورزی گفت: این در حالی است که در برخی دیگر از محصولات کشاورزی، مزیت تولید داریم، اما هنوز تولید این محصولات به‌درستی انجام نمی‌شود. بنابراین، برای اجرای سیاست خودکفایی در تولیدات کشاورزی باید به ظرفیت‌های اقلیمی توجه ویژه داشت.
رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع غذایی اتاق مشترک ایران و روسیه تاکید کرد: اقلیم باید پاسخگوی خودکفایی در تولید محصول کشاورزی باشد. ما در منطقه خشک قرار داریم و همه این موارد، باید در کنار هم برای دستیابی به تحقق سیاست خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی مدنظر باشد.
وی بااشاره به تمرکز بر مولفه‌های خودکفایی برای یک محصول ادامه داد: در تمرکز بر مولفه‌ها موضوع نرخ تمام‌شده کالا از اولویت‌های اصلی است. باید دید آیا اگر در محصولی خودکفا شدیم، تولید محصول نسبت به نرخ جهانی گران‌تر از شرایط واردات تمام نمی‌شود؟ در این صورت می‌توان به مزیت تولیدی محصولات رسید.
رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع‌غذایی اتاق مشترک ایران و روسیه در ادامه تاکید کرد: همین کار را می‌توانستیم با کشت فراسرزمینی انجام دهیم که در زمان آقای حجتی بودجه هنگفتی برای آن در نظر گرفته شد. قرار بر این بود که در کشورهایی همچون روسیه، اوکراین، قزاقستان، آذربایجان و…کشت فراسرزمینی انجام گیرد که با تغییر وزیر این برنامه باوجود صرف اعتبارات بسیار به حال خود رها شد.
وی بااشاره به آثار زیانبار طرح و اجرای سیاست‌هایی از این دست گفت: ارائه پیشنهادات و برنامه‌های کارشناسی‌نشده درباره خودکفایی هم می‌تواند هزینه‌بردار باشد.
اجرای این دست از سیاست‌های کلان باید با استراتژی کلان و مشخص برنامه‌ریزی شود که اجرای آنها با تغییر دولت یا وزیر متوقف نشود. در این صورت، تعهدات هر مسئول به مسئول بعدی منتقل خواهد شد و در غیر این صورت، تعریف سیاست‌های کلان بدون پشتوانه اجرایی، اقتصاد را گرفتار چرخه باطل حرف و برنامه خواهد کرد.
نگاه بازارهای جهانی به خام‌فروشی
این فعال حوزه کشاورزی بااشاره به برنامه سکاندار جدید جهاد کشاورزی درباره جلوگیری از خام‌فروشی محصولات کشاورزی گفت: بازارهای جهانی تعیین می‌کنند که محصولات کشاورزی ما بیشتر خام‌فروشی شوند یا نه. برای مثال، فروش زعفران به‌عنوان یکی از بهترین محصولات کشاورزی ما در جهان باید در بسته‌های ۲۰ تا ۴۰ گرمی به فروش برسد، اما کسی در بازارهای جهانی این محصول را به این شکل بسته‌بندی از ما خریداری نمی‌کند، چون وقتی محصول را فله‌ای می‌خرند و خودشان فرآوری و بسته‌بندی می‌کنند، با چندین برابر نرخ به‌فروش می‌رسد.
بازار جهانی دستوری نیست
رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع غذایی اتاق مشترک ایران و روسیه در عین حال با تاکید بر ضرورت آشنایی با شرایط بازارهای جهانی برای صادرات محصولات کشاورزی گفت: این بازار دستوری نیست و شرایط آن را مختصات بازار جهانی تعیین می‌کند. درحال‌حاضر حتی روسیه هم بیشتر محصولات کشاورزی ما را به‌صورت فله‌ای خریداری می‌کند و خودشان کار فرآوری و بسته‌بندی را انجام می‌دهند. متاسفانه برخی از مسئولان ما اطلاعات درستی از سازکارهای بازارهای خارج از مرز ندارند و نمی‌دانند که مولفه‌های این بازار چیست.
چالش‌های صادرات کشاورزی
این فعال کشاورزی در ادامه، قوانین خلق‌الساعه، مشکلات حمل‌ونقل، مشکلات برگشت ارز و رفع تعهدات ارزی صادرکنندگان، ضعف‌های نظام بانکی و بی‌اعتباری روابط تجاری ایران در دنیا را از چالش‌های پیش‌روی ما در صادرات محصولات کشاورزی عنوان کرد. وی افزود: در بسیاری از موارد، فروش محصولات کشاورزی در بازارهای جهانی باری به هر جهت است و ما سرریز محصولات را می‌فروشیم. در واقع، فکر صادراتی و تجاری برای فروش این محصولات وجود ندارد. بعضی محصولات مثل پسته و خرما ارزآوری خوبی برای کشور دارند که هم‌اکنون دپوی این محصولات را داریم.
رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع غذایی اتاق مشترک ایران و روسیه افزود: نمایندگان مجلس شورای اسلامی به‌عنوان نماینده‌های مردم باید ضمانت اجرایی برنامه‌های پیش‌بینی‌شده از سوی وزیر را بسنجند و پیگیر عملیاتی شدن آنها در دولت باشند.
ضرورت هماهنگی وزارت کشاورزی و نیرو
دبیر انجمن برنج ایران بااشاره به چالش‌های صادرات محصولات کشاورزی بر ضرورت هماهنگی وزارت کشاورزی و نیرو برای رسیدن به خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی تاکید کرد.
جمیل علیزاده شایق در گفت‌وگو با صمت بااشاره به تداوم چالش‌های خودکفایی در تولید محصولات اساسی کشاورزی در کشور گفت: برای برنامه‌ریزی خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی، از سال ۱۳۶۲ در وزارت جهاد کشاورزی، ۱۴ کمیته تشکیل شد. این کمیته‌ها با تاکید بر تحقق خودکفایی در محصولات کشاورزی بر نحوه فعالیت‌های بخش‌های مختلف کشاورزی متمرکز شدند.
به‌گفته این فعال کشاورزی، برخی اعضای این کمیته‌ها تاکید داشتند که نمی‌توان و نباید به‌صراحت و قاطعانه از خودکفایی صحبت کرد، بلکه باید طرح‌هایی داشته باشیم که ما را به‌سوی خودکفایی هدایت کنند. این طرح‌ها تهیه شد، اما برای اجرای طرح‌های یادشده، موضوع تامین آب از مهم‌ترین شاخص‌هایی بود که باید محور برنامه‌ها می‌شد، اما بسیاری از مسئولان ترجیح دادند از تمرکز بر این شاخص خودداری کنند.
علیزاده‌شایق افزود: در موضوع آب بین وزارت جهاد کشاورزی و نیرو هماهنگی نبود. اینکه وزارت نیرو در استان‌های مختلف منابع آبی خود را تعیین کند و به وزارت جهاد بگوید چقدر از این منابع آبی حق بهره‌برداری دارد، محل اختلاف شد. این روند تا امروز نیز ادامه دارد و در تمام سال‌های گذشته وزارت جهاد کشاورزی طرح‌های افزایش محصول را تنظیم کرده و وزارت نیرو با او همراهی نکرده است.
دبیر انجمن برنج ایران بااشاره به سوابق سکاندار جدید حوزه کشاورزی گفت: آقای نیکبخت از اول خدمتش در بخش کشاورزی فعالیت داشته و ۲ دوره رئیس سازمان جهاد کشاورزی سیستان‌وبلوچستان بوده، بعد هم در سازمان تعاون روستایی و معاونت برنامه‌ریزی فعالیت داشته است. بنابراین، سوابق ایشان نشان می‌دهد که تجربه اظهارنظر در حوزه کشاورزی را دارد. فقط باید از ایشان پرسید، همه این برنامه‌ها درست؛ اما آیا شما با وزارت بازرگانی و نیرو هماهنگ هستید یا نه؟
علیزاده‌شایق در ادامه گفت: فرض کنید که طرح خودکفایی برنج مطرح شد؛ اما برای سنجش اجرای این طرح، ابتدا باید دید روال تولید و واردات این محصول در سال‌های گذشته چگونه بوده است. در تمام سال‌های گذشته، بخش بازرگانی دروازه‌ها را باز کرده و برنج وارداتی راهی بازار شده است. در این شرایط، سیاست‌های کلان اقتصادی در نخستین گام آسیب جدی به کشاورزانی که در راستای طرح خودکفایی گام برداشته‌اند، وارد خواهد کرد.
وی بااشاره به شرط موفقیت در اجرای طرح‌های خودکفایی گفت: تنها زمانی می‌توان در طرح‌های خودکفایی موفق شد که وزارت جهادکشاورزی با وزارت بازرگانی و نیرو هماهنگ شود و اجرای طرح‌های خودکفایی به تایید این ۲ ارگان برسد.
این فعال کشاورزی با تاکید بر تفکیک وزارت صمت گفت: از اول تشکیل وزارت صمت اشتباه بوده است، چون بخش‌های صنعت، معدن و تجارت هیچ سنخیتی با هم ندارند. اکنون هم تشکیل وزارت بازرگانی از منطق قوی برخوردار نیست و باز هم بحث‌های سیاسی و احساسی بر تشکیل وزارت بازرگانی غالب است، اما در نهایت اگر وزارت بازرگانی تشکیل شود، صددرصد با آن موافقم.
سخن پایانی
انتخاب میان مزیت نسبی یا خودکفایی، یکی از مباحثی است که در سال‌های اخیر ذهن سیاست‌گذاران کشاورزی را مشغول کرده است. بسیاری از کارشناسان با تاکید بر تمرکز بر مزیت نسبی دستیابی به خودکفایی، تولید برخی محصولات کشاورزی را به‌صرفه نمی‌دانند. علاوه بر اینکه، با اجرای موفقیت‌آمیز این سیاست، موضوع تامین آب و توجه به اقلیم باید در اولویت سیاست‌گذاران قرار گیرد.
